گورستان‌های تاریخی در محاق

نادر نینوایی- گورستان‌های تاریخی به عنوان موزه‌های روباز کشور جزئی جدایی‌ناپذیر از تاریخ و هویت شهرهای ایران به‌شمار می‌روند.
باوجود اهمیت بالای گورستان‌های تاریخی به عنوان روایت‌کننده برشی از فرهنگ و تاریخ ایران در سال‌های اخیر بسیاری از این گورستان‌ها حال و روز خوشی ندارند.
تخریب عرصه گورستان ابن‌بابویه یا امامزاده عبدالله، خدشه‌دار شدن حریم گورستان تاریخی تخت‌فولاد اصفهان، سرقت گسترده سنگ‌های قبر در گورستان‌هایی چون دارالسلام، خالدنبی، سفیدچاه و پینه‌شلوار به خوبی گویای وضعیت نامناسب گورستان‌های تاریخی ایران است.
تیر آخر به گورستان‌های تاریخی کشور با وقوع آتش‌سوزی در بخشی از عرصه گورستان دارالسلام شیراز زده شد تا مشخص شود وضعیت حفاظت و رسیدگی از گورستان‌های تاریخی به هیچ وجه مطلوب نیست.
کارزار نجات گورستان‌های تاریخی
وضعیت نابسامان حفاظت از گورستان‌های تاریخی باعث شده جامعه حرفه‌ای مرمت، حفاظت و معماری ایران و علاقه‌مندان به حوزه میراث فرهنگی کارزاری ترتیب دهند و با نوشتن نامه‌ای به عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی خواستار حفاظت بیشتر از این گورستان‌ها شوند.
در متنی که نویسندگان این کارزار نوشته‌اند، آمده است: همان‌گونه که مستحضرید، شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه مورخ هشتم مرداد ماه سال ۱۳۹۷ با استماع گزارش دبیرخانه درخصوص سند ملی حفاظت و حراست از گورستان‌های تاریخی، بر اهمیت گورستان‌های تاریخی به‌عنوان جزئی جدایی‌ناپذیر از منظر طبیعی و مصنوع محیط پیرامونی تاکید کرده است. همچنین شورای عالی شهرسازی و معماری ایران با تاکید بر اهمیت حفاظت از عرصه‌های تدفینی تاریخی شهرها و سکونتگاه‌‎های انسانی صحه گذاشته و با تصویب «سند ملی حفاظت و حراست از گورستان‌های تاریخی» و ابلاغ آن به تمامی استانداران، شهرداران و نهادهای موثر در امر حفاظت از این عرصه‌های تاریخی، ضرورت مدیریت یکپارچه و اقدامات قانونی توسط تمامی مراجع مرتبط را مورد توجه قرار داده است.
نویسندگان کارزار درخواست حفاظت از گورستان‌های تاریخی معتقدند: نگاهی به وضعیت مدیریت و نگاه‌داشت اغلب گورستان‌های تاریخی درون‌شهری و روند تخریب و حذف خواسته یا ناخواسته آنها از حافظه جمعی شهرهای کشور، نشان‌دهنده تعلل و اهمال مدیران در این وظیفه قانونی است.
آنها در متن منتشره در کارزار با ذکر نمونه‌هایی از تخریب‌های ایجادشده در گورستان‌های تاریخی می‌افزایند: تخریب عرصه گورستان ابن‌بابویه یا امامزاده عبدالله و بسیاری دیگر از نمونه‌های مشابه با هدف توسعه بقاع، دست‌اندازی به حریم گورستان تاریخی تخت‌فولاد به بهانه ساخت مصلی بزرگ اصفهان، سرقت گسترده سنگ‌های قبر در گورستان‌هایی چون دارالسلام، خالدنبی، سفیدچاه، پینه‌شلوار و… تنها نمونه‌هایی اندک از حجم گسترده آسیب‌‌ در این محوطه‌های تاریخی است.
نویسندگان کارزار درخواست حفاظت از گورستان‌های تاریخی در نامه‌ای که خطاب به ضرغامی نوشته‌اند خاطر‌نشان می‌کنند: با وقوع آتش‌سوزی در بخشی از عرصه گورستان دارالسلام شیراز، اگرچه به‌نظر می‌رسد این آسیب، به‌صورت غیرتعمدی و صرفا بر اثر اهمال بازدیدکنندگان بوده است، اما بی‌گمان، نمی‌توان از اهمال نظام مدیریتی این مجموعه یا نهادهای مسوول، در امر نگاه‌داشت، حفاظت و مدیریت ایمنی به سادگی عبور کرد.
امضا‌کنندگان کارزار حفاظت از گورستان‌های تاریخی بر این نظرند که با وجود سند ملی حفاظت از گورستان‌های تاریخی و راهکارهای مندرج در این سند و فقدان خلاء قانونی در این موضوع، می‌توان با اقداماتی ضابطه‌مند و مسوولانه، درخصوص نگاه‌داشت این محوطه‌های فرهنگی اهتمام بیشتری داشت. موضوعی که بنا به وظیفه قانونی وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، تلاش مدیران ارشد و استانی را طلب می‌کند.
نویسندگان کارزار مذکور در آخر درخواست کرده‌اند ضمن ارائه گزارش از آخرین وضعیت گورستان دارالسلام به جامعه حرفه‌ای حفاظت و مرمت کشور و ارزیابی میزان خسارت‌های وارده بر این عرصه، درخصوص تشکیل کمیته مشترک حفاظت از گورستان‌های تاریخی (طبق بند یک از بخش پنجم سند ملی) و اجرایی کردن مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، اقدام عاجل شود.
اهمیت و چالش‌های گورستان‌ها
کاوه منصوری دانش‌آموخته دکترای مرمت دانشگاه هنر اصفهان در پاسخ به این پرسش که اهمیت گورستان‌های تاریخی کشور از چه منظر است به «جهان‌صنعت» گفت: بر مبنای «سند ملی حفاظت و حراست از گورستان‌های تاریخی» ارزش‌های گورستان‌های تاریخی در ۱۱ رده براساس اسناد بالادست بین‌المللی و ملی بیان شده‌اند. این ارزش‌ها شامل ارزش‌های معماری، ساختار تاریخی و در حوزه زیبایی‌شناسی آثاری نظیر سنگ‌قبرها، ضریح‌ها، اتاقک‌های تدفینی و موارد دیگر می‌شود. توجه داشته باشید برخی از شهرهایی که می‌شناسیم عملا گورستانی بوده‌اند که کنار آنها شهر شکل گرفته است و مشهد و کربلا از آن جمله‌اند. درواقع اینها شهرهایی هستند که ماهیت‌شان وابسته به یک گورستان تاریخی است و به واسطه تقدس گورستان، شهر شکل گرفته است. وی در پاسخ به این پرسش که چه اتفاقی افتاده که درخصوص وضعیت گورستان‌های تاریخی احساس خطر می‌شود، گفت: از سال ۱۳۷۳ چالش اصلی درخصوص گورستان‌ها شروع شد؛ کرباسچی که شهردار وقت تهران بود با هدف ساماندهی یکسری از گورستان‌هایی که در بقاع متبرکه‌ای مثل ابن‌بابویه و امامزاده عبدالله در شهر ری بودند، شروع به حذف اتاقک‌های تدفینی و آرامگاه‌های خانوادگی که وجود داشت کرد. درواقع می‌گفتند اینها پاتوق معتادان و اراذل و اوباش شده و مردم محل احساس آرامش ندارند. زمانی که اتاقک‌ها و عرصه گورستان یکدست صاف شد، پروژه ساماندهی نیز تمام شد. از آن سال این نگرش در شهرداری رواج یافت و مساله‌ای را که نمی‌توانستند با اقدامات فرهنگی حل کنند، با صاف کردن گورستان حل کردند. منصوری افزود: از سوی دیگر متولی گورستان درواقع چندین نهاد هستند. اگر گورستان تاریخی بوده و ثبت ملی باشد متولی آن میراث فرهنگی است. اداره گورستانی که در داخل شهر است با شهرداری است. اگر در گورستان بقعه متبرکه‌ای وجود داشته باشد مسوولیت آن با اوقاف است. اگر هم شهیدی در گورستان دفن شده باشد بنیاد شهید وارد می‌شود. عملا در همه گورستان‌های کشور این اتفاق وجود دارد و این چهار نهاد درگیر هستند. هر یک از این نهادها هم ساز خودشان را می‌زنند. مثلا بنیاد شهید با هدف یکسان‌سازی قبور شهدا سنگ‌ها را برداشته و سنگ و پلاک یکسان برای همه می‌گذارد که مثال آن هم باغ طوطی شهرری، امامزاده عبدالله و خیلی دیگر از قبرستان‌های تاریخی دیگر است.
وی ادامه داد: اوقاف اما به دنبال بزرگ کردن و توسعه گورستان‌هاست و اتفاقی که می‌افتد این است که بقاع متبرکه‌ای که در دوران قاجار شکل گرفته‌اند مثل ابن بابویه یا امامزاده عبدالله همه بقاع کوچکی بوده‌اند که پس از انقلاب توسعه پیدا کرده‌اند. وقتی بقعه بزرگ می‌شد خیلی از قبرهایی که در محوطه‌ها بودند یا باید تخریب می‌شدند یا زیر ساختمان می‌رفتند، در نتیجه عملا قبرها خراب می‌شدند، چرا‌که دیگر آن زیرسازی اولیه وجود نداشت. این کارشناس مرمت ادامه داد: در کنار این آسیب‌ها یک آسیب کلان دیگری نیز وجود داشت که تا سال ۱۳۸۶ گورستان‌ها جزو پهنه‌های خدمات شهری محسوب می‌شدند و پهنه مشترکی با کشتارگاه‌ها، میادین میوه و تره‌بار و مراکز تصفیه فاضلاب داشتند. وقتی مدیریت شهری این نگاه را دارد و گورستان‌ها را واجد ارزش نمی‌داند، مشخص است که ممکن است گورستان‌ها هدف توسعه قرار گیرند. توجه داشته باشید حتی در دوره پهلوی بسیاری از مدارس یا بیمارستان‌ها، روی گورستان‌های تاریخی شکل می‌گرفتند و این نگاه و روند تا سال ۱۳۸۶ نیز ادامه داشت.
وی افزود: «‌از سال ۱۳۸۶ در تهران گورستان‌ها در پهنه ثبت فرهنگی حفاظت‌شده قرار گرفتند و از این تاریخ به بعد نگاه مدیریتی کلانشهری عوض شد. درواقع نگاهی که در دوره‌ای طولانی حاکم بوده باعث شده که گورستان‌ها را از شهر آرام‌آرام حذف کنیم. توجه داشته باشید گورستان همچون کتابخانه‌ای است که به جای کاغذ برگ‌هایش سنگ‌قبر است و وقتی برگ‌های این کتاب را جدا می‌کنید عملا خاطره جمعی و هویت شهر را از بین می‌برید، لذا مجموعه‌ای از عوامل باعث شد گورستان‌ها را به عنوان یک لایه فرهنگی از دست بدهیم. البته امیدوارم باتوجه به صحبت‌هایی که با برخی از مسوولان وزارت میراث فرهنگی داشته‌ام در زمینه رسیدگی به وضعیت گورستان‌های تاریخی اقدامات مناسبی شود.» باتوجه به اهمیت گورستان‌های تاریخی از منظر تاریخی و زیبایی‌شناختی و نیز با نظر به وضعیت نامساعد آنها در شرایط فعلی، انتظار می‌رود مسوولان وزارت میراث فرهنگی با سایر نهادهای درگیر یعنی بنیاد شهید، اوقاف و شهرداری دور یک میز بنشینند و بر مبنای اسناد بالادستی اقدامات خود را در جهت حفاظت از گورستان‌های تاریخی سامان دهند.