چشم‌انداز مبهم اقتصاد دیجیتال در ۱۴۰۲

سعیده احمدی*- اقتصاد دیجیتال کشور با چالش‌های متعددی مانند عدم‌حضور سرمایه‌گذاران خارجی به واسطه تحریم‌ها، ریسک بالای سرمایه‌گذاری در اقتصاد دیجیتال در مقایسه با دیگر بازارهای مالی مهاجرت یا دورکاری کارآفرینان و نیروهای متخصص با شرکت‌های خارجی، عدم امکان برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های میان‌مدت و بلندمدت دشواری در تامین تجهیزات زیرساخت‌ها و سرویس‌های فنی به واسطه تحریم‌ها، عدم دسترسی به بازارهای بین‌المللی و دشواری در ورود ارز روبه‌رو است. اقتصاد دیجیتال محرک اصلی تغییر و نوآوری در جهان است و ایران باید خود را با این واقعیت جدید تطبیق دهد و از فرصت‌های آن استفاده کند. در واقع توسعه اقتصاد دیجیتال برای حل بخشی از مشکلات کشور در ایران نه یک انتخاب، بلکه یک الزام است. از این رو راهکارهایی مانند تلاش برای مقابله با خروج کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات از کشور کمک‌های مستقیم و غیرمستقیم دولت به کسب‌وکارهای فعال در اقتصاد دیجیتال، تغییر سیاستگذاری‌ها در اقتصاد دیجیتال و سرمایه‌گذاری جامع در اقتصاد دیجیتال پیشنهاد می‌شود.
امروزه اقتصاد دیجیتال در توسعه اقتصادی کشورها، نقش چشم‌پوش‌ناپذیری دارد. گسترش فناوری‌های دیجیتال در حال دگرگونی فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی در سراسر جهان است. در کشورهای در حال توسعه فناوری‌های دیجیتال انقلابی در چگونگی تولید، مصرف، کار و تعامل مردم با یکدیگر ایجاد کرده است. در کشورهای توسعه‌یافته‌تر، اقتصاد دیجیتال با پیشرفت اینترنت اشیا، محاسبات ابری، تجزیه و تحلیل داده‌ها، هوش مصنوعی، فناوری‌های بلاک‌چین، چاپ سه‌بعدی و روباتیک ارتباط نزدیکی دارد. این روندها به شیوه‌های مختلف بر اقتصاد تاثیر می‌گذارند. عملیات تجاری و زنجیره ارزش (از تولید گرفته تا شبکه‌های حمل‌ونقل، توزیع خرده‌فروشی و سرمایه‌گذاری و تامین مالی) به‌طور فزاینده‌ای در حال دیجیتالی شدن هستند. در حال حاضر تجارت و دادوستد به‌طور روزافزونی به صورت آنلاین و از طریق اینترنت و تلفن‌های همراه انجام می‌شود.
فناوری‌ها و پلتفرم‌های دیجیتال ایمن و مؤثر برای توسعه پایدار در عصر دیجیتال ضروری شده‌اند و فرصت‌هایی را برای تسریع رشد عادلانه انعطاف‌پذیر ارائه می‌دهند. فناوری‌ها و پلتفرم‌های دیجیتال ضمن کاهش هزینه‌های کسب‌وکارها، دسترسی آنها به بازارهای داخلی و خارجی را آسان می‌کنند. آنها همچنین بهره‌وری را افزایش می‌دهند و فرصت‌های جدیدی برای کارآفرینی، نوآوری و ایجاد اشتغال در کشورهای در حال توسعه فراهم می‌کنند.
اقتصاد دیجیتال در حال پیشرفت است و با خود فرصت‌ها، چالش‌ها و قواعد بازی جدیدی در بازار جهانی به همراه دارد. جایگاه هر کشوری در صحنه جهانی تا اندازه زیادی به توانایی‌اش در سازگاری با شرایط جدید بستگی دارد. اقتصاد دیجیتال مجموعه جدیدی از فرصت‌ها را به ارمغان می‌آورد که تفاوت‌های موجود میان کشورهای ثروتمند و فقیر را کاهش می‌دهد. کشورهای در حال توسعه مانند ایران این فرصت را دارند که با استفاده از مزایای اقتصاد دیجیتال، اقتصاد خود را متحول کنند. با توجه به اهمیت این موضوع، گزارش حاضر در تلاش است تا با ترسیم وضعیت کنونی جایگاه اقتصاد دیجیتال در کشور فرصت‌ها و چالش‌های آن را تبیین کند.
چیستی اقتصاد دیجیتال
اقتصاد دیجیتال فعالیت اقتصادی است که از میلیاردها ارتباط آنلاین روزانه بین افراد، مشاغل، دستگاه‌ها، داده‌ها و فرآیندها ناشی می‌شود. ستون فقرات اقتصاد دیجیتال، ارتباط بیش از حدی است که به معنای افزایش پیوستگی افراد، سازمان‌ها و ماشین‌هاست که از اینترنت فناوری تلفن همراه و اینترنت اشیا نشأت می‌گیرد. براساس گزارش آنکتاد (۲۰۱۹)، جنبه‌های مختلف اقتصاد دیجیتال را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
۱- هسته مرکزی که شامل زیر‌ساخت‌های توان‌افزا مانند اینترنت و شبکه‌های مخابراتی رایانه‌ها، گوشی‌های هوشمند و… است.
۲- خدمات دیجیتال و اقتصاد پلتفرمی که محصولات یا خدمات کلیدی را که در ارتباط با فناوری‌های دیجیتال اصلی هستند، تولید می‌کند؛ بخش‌هایی مانند پلتفرم‌های دیجیتال اپلیکیشن‌های تلفن همراه و سرویس‌های پرداخت این بخش شامل حوزه پرداخت، توسعه نرم‌افزار، حمل‌ونقل نمایش درخواستی اشتراک ویدئو خرده‌فروشی نیازمندی آنلاین رویداد آنلاین و… می‌شود.
پلتفرم‌هایی از قبیل هف‌هشتاد، آپ، اسنپ، تپسی، کافه بازار، فیلیمو، نماوا، آپارات دیجی‌کالا و… در این حوزه از اقتصاد دیجیتال قرار می‌گیرند.
۳- محدوده وسیع که شامل آن بخش‌هایی است که فناوری‌ها و خدمات دیجیتال به‌طور روزافزونی استفاده می‌شود. حتی اگر این تغییرات به سوددهی نیز نرسیده باشند، موجب دیجیتالی شدن بسیاری از بخش‌های اقتصادی می‌شوند که خود شامل تجهیز آن بخش‌ها به فناوری‌های دیجیتال است که فعالیت‌ها یا مدل‌های کسب‌وکار جدید در آنها ایجاد شده است و بنابراین آنها نیز در نتیجه فناوری‌های دیجیتال دچار تحول شده‌اند. از این بخش‌ها می‌توان به حوزه سلامت آموزش کشاورزی، گردشگری و… اشاره کرد.
در گذشته، فواصل جغرافیایی باعث شکل‌گیری نوع خاصی از تجارت و کسب‌وکارهای سنتی شده بود، اما امروزه سرعت پیشرفت فناوری و دیجیتالی شدن روش‌های بسیار متنوع با اندک زمانی را که پیش روی جوامع گذاشته و فاصله‌های جغرافیایی را در حاشیه قرار داده است. امروزه نه‌تنها ارتباطات محدود نیست و اشکال صوتی و تصویری آن به آسانی در اختیار شهروندان است، بلکه اقتصاد دیجیتال با بهره بردن از فناوری‌های دیجیتال برای بازطراحی ابعاد مختلف اقتصاد از جمله فرآیندهای تولید دولت‌ها، خانوارها و جریان‌های مالی است؛ به‌طوری که اقتصاد دیجیتال در حال تضعیف مفاهیم مرسوم درباره چگونگی ساختار کسب‌وکارهاست. شرکت اوبر، بزرگ‌ترین شرکت تاکسیرانی جهان یا مشابه ایرانی آن، (اسنپ و تپسی)، هیچ وسیله نقلیه‌ای در اختیار ندارد. شرکت یوتیوب محبوب‌ترین رسانه جهان یا مشابه ایرانی آن آپارات خود هیچ محتوایی تولید نمی‌کند. علی‌بابا یا آمازون (یا مشابه ایرانی آن دیجی‌کالا، دیوار و شیپور)، خود هیچ کالا و موجودی ندارد. «ایربی ان بی»، بزرگ‌ترین ارائه‌دهنده اقامتگاه گردشگری در جهان( یا مشابه ایرانی آن جاجیگا، جاباما) هیچ املاک و مستغلاتی ندارد. دنیایی که ما می‌شناسیم پیوسته در حال تغییر است و یکی از محرک‌های اساسی‌ آن، تحول دیجیتال است. بدون توجه به این تحولات نمی‌توان در اقتصاد جهانی حضور داشت.
تبیین وضعیت موجود اقتصاد دیجیتال در ایران
آخرین آمارهای رسمی موجود در زمینه اقتصاد دیجیتال که مربوط به گزارش اقتصاد دیجیتال ایران در سال ۱۳۹۹ است، نشان می‌دهد که به لطف گسترش نسبتا سریع زیرساخت‌های مخابراتی و افزایش دسترسی به اینترنت، سهم مجموع سه‌لایه اقتصاد دیجیتال به نسبت تولید ناخالص داخلی در ایران از ۲/۲ درصد در سال ۱۳۹۱ به ۵/۶ درصد در سال ۱۳۹۸ رسیده و در طول سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۸ همواره ارزش کل اقتصاد دیجیتال کشور روند افزایشی داشته است. سهم هسته مرکزی با ۲/۴ درصد نزدیک به میانگین ۵/۴ درصدی جهانی است، اما سهم لایه‌های دوم و سوم با ۵/۲ درصد، هنوز با میانگین ۵/۱۵ درصد جهانی اختلاف زیادی دارد.
آمارهای رسمی در این باره برای سال‌های ۱۴۰۰ موجود نیست، اما وزیر ارتباطات اواخر مرداد سال ١۴٠١ با حضور در شبکه خبر اعلام کرد که اقتصاد دیجیتال کشور ۲/۷ درصد است و در ابتدای اسفند همان سال، در نهمین همایش سالانه بانکداری الکترونیک و نظام‌های پرداخت این سهم را ۴/۷ درصد اعلام کرد. با توجه به ثبات اقتصادی در سال ۱۴۰۰ و انتظارات مثبت شکل‌گرفته نسبت به آینده برجام در این سال می‌توان سهم‌های اعلامی از سوی وزیر ارتباطات را تا اندازه‌ای پذیرفتنی دانست، اما شرایط برای سال ۱۴۰۱ متفاوت با سال ١۴٠٠ بود و چندان در این زمینه امیدوار‌کننده نبود. با توجه به رخدادهای نیمه دوم سال ١۴٠١ و محدودیت‌های اعمال‌شده بر اینترنت انتظار می‌رود که سهم دیجیتال از تولید ناخالص داخلی و سهم‌های هر سه‌لایه اقتصاد دیجیتال در سال ۱۴۰۱ تا اندازه‌ای کاهش یافته باشد.از آنجا که در اسناد بالادستی کشور سهم ۱۰ درصدی برای اقتصاد دیجیتال هدف‌گذاری شده است، حتی با در نظر گرفتن واقعی بودن سهم ۴/۷ درصدی اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص داخلی در سال ١۴٠١ باید گفت این سهم با هدف فاصله دارد و جای تلاش بیشتر است.بررسی آخرین آمارهای تجارت الکترونیکی به عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی اقتصاد دیجیتال نشان می‌دهد که ارزش اسمی معاملات تجارت الکترونیکی در سال ۱۴۰۰، حدود ۱۲۳۷ هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سال ۱۳۹۹، رشد ۱۳ درصدی داشته است. در این سال کل معاملات تجارت الکترونیکی ۳ میلیارد و ۶۰ میلیون فقره بوده که نسبت به سال ۱۳۹۹، حدود ۱۴ درصد رشد داشته است. ارزش معاملات الکترونیکی دولتی در سال ۱۴۰۰ که ٣۴۵ هزار فقره بوده، ارزشی معادل ۳۰۲ هزار میلیارد تومان داشته که نسبت به سال ۱۳۹۹، رشد ۶۵ درصدی را نشان می‌دهد.در این گزارش آمده است که ۸۰ درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی افزون بر وبسایت و وبگاه از شبکه‌های اجتماعی برای ارائه کالاها یا خدمات خود استفاده می‌کنند. طبق نظرسنجی به عمل آمده با پرسشنامه در میان شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های مختلف در سال ١۴٠٠، اینستاگرام با ٨۴ درصد و واتساپ با ۴٩ درصد، بیشترین سهم استفاده را در میان واحدهای تجارت الکترونیکی داشته‌اند. با توجه به این موضوع می‌توان وضعیت تجارت الکترونیک در سال ١۴٠١ را پیش بینی کرد. به دلیل رخدادهای نیمه دوم سال و محدودیت‌های اعمال‌شده بر اینترنت و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام و واتساپ، انتظار می‌رود که ارزش اسمی معاملات تجارت الکترونیکی در این سال با کاهش مواجه شده باشد و در صورت ادامه‌دار بودن محدودیت‌های اعمال‌شده و عدم استقبال گسترده از پلتفرم‌های داخلی نمی‌توان چشم‌انداز مثبتی را برای اقتصاد دیجیتال در سال ١۴٠٢ متصور بود.
فرصت‌های اقتصاد دیجیتال در ایران
امروزه چه در سطح جهانی و چه در سطح ملی، شاهد عرضه حداکثری خدمات به صورت دیجیتال و مبتنی بر فناوری هستیم. برای مثال انجام دادن امور مالی و بانکی مانند پرداخت واریز وجه و… کاملا مبتنی بر فناوری و به صورت دیجیتال شده است. همچنین انواع خرید درخواست خودرو و تاکسی، سفارش غذا، خرید بلیت هواپیما و قطار، همه و همه در حال حاضر از بسترهای مبتنی بر فناوری یعنی وبسایت‌ها، تارنماها و اپلیکیشن‌ها انجام شدنی هستند و فعالیت‌های روزانه مردم از این طریق به راحتی میسر شده است.
فناوری‌های دیجیتال جدید فرصت‌هایی را برای اقتصادهای نوظهور فراهم می‌کند تا به تنوع بهره‌وری و پیچیدگی و جهش اقتصادی دست یابند. ایران نیز با ۸۵ میلیون نفر جمعیت و نرخ بالای نفوذ اینترنت و تلفن همراه در میان مردم از فرصت‌های رشد عمده‌ای در این حوزه برخوردار است که در ادامه، به برخی از مهم‌ترین این فرصت‌ها اشاره می‌شود.
افزایش رشد و بهره‌وری
با توجه به پیشرفت روزافزون بخش اقتصاد دیجیتال و استفاده از فناوری‌ها و نوآوری‌های جدید اقتصاد کشورها پویا شده و مدام در حال تغییر و تحول است. تجارب کشورهای مختلف در سال‌های اخیر نشان‌دهنده تاثیر مثبت فناوری‌ها و نوآوری‌های جدید دیجیتالی بر اقتصاد تمام کشورهای دنیاست. آمارها نشان می‌دهد امروزه اقتصاد دیجیتال سهم مهمی از تولید ناخالص داخلی بسیاری از کشورها را به خود اختصاص داده و این سهم به شکل بسیار و روزافزون در حال افزایش است. در سال ۲۰۲۱ درآمد اقتصاد دیجیتال کشور چین ۵/۴۵ تریلیون یوآن معادل ۳/۲ تریلیون دلار بوده که این مقدار تقریبا ۸/۳۹ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور است، همچنین در ایالات متحده میزان درآمد ایجاد شده با اقتصاد دیجیتال در سال ۲۰۲۱ معادل ۷/۳ تریلیون دلار بوده که ۳/۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را به خود اختصاص داده است. از این رو تمام کشورها برای افزایش رشد اقتصادی نیازمند توجه جدی به اقتصاد دیجیتال هستند تا با گسترش آن به رشد و توسعه اقتصادی دست یابند و از دیگر کشورها عقب نمانند.
افزایش اشتغال در کشور
رشد انفجاری اقتصاد دیجیتال هند به عنوان یکی از پر‌جمعیت‌ترین کشورهای دنیا به خودی خود به عنوان عامل شایان توجه برای رشد اقتصاد کلی هند عمل کرده است. در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته سرعت دیجیتالی‌سازی هند در سال‌های اخیر به ویژه در دوره ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۹ بسیار بالا بوده است. کل افراد شاغل در هسته اصلی اقتصاد دیجیتال هند، ۹/۴ میلیون نفر برآورد شده است. در میان بخش‌های دیجیتال هند بیشترین سهم اشتغال با ۸/۵۹ درصد، مربوط به مشاوره برنامه‌نویسی رایانه‌ای و فعالیت‌های مرتبط است و پس از آن خدمات مخابراتی با ۲/۱۵ درصد قرار دارد.ظرفیت‌های فراوانی در بخش‌های مختلف صنعت دیجیتال وجود دارد که در صورت بالقوه شدن بخش بزرگی از نیاز کشور در اشتغال‌آفرینی را برطرف می‌کند. بسیاری از صاحبان کسب‌وکارها، نیازهای کسب‌وکار خود را از طریق فضای مجازی توسعه می‌دهند. جمع‌سپاری این فرصت‌های توسعه‌ای افزون بر افزایش بهره‌وری کسب‌وکار به توسعه اشتغال‌آفرینی نیز منجر می‌شود. معرفی محصول در فضای مجازی، اعتبارسنجی داده‌ها، تعدیل محتوا، ورود داده‌ها، تحقیقات و نظر‌سنجی‌ها از جمله نیازهای کسب‌وکارهاست که به راحتی بر بستر پلتفرم‌های دیجیتال قابل استقرار است و منجر به جمع‌سپاری شغل و به دنبال آن اشتغال‌آفرینی می‌شود. توسعه فعالیت‌های اقتصاد فضای مجازی و گسترش اشتغال و تولید در این بخش افزون بر پایین آوردن نرخ بیکاری، رشد بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید و اشتغال را به دنبال دارد. در ایران بسیاری از فرصت‌ها و زمینه‌ها در توسعه مشاغل بخش‌های گوناگون از جمله فضای کار اقتصاد دیجیتال مورد توجه قرار نگرفته است. در واقع در بهره‌برداری از فرصت‌های اشتغال و تولید مرتبط با حوزه مجازی، هنوز هیچ اقدام و هدف‌گذاری شایان توجهی نشده است. با توجه به گسترش دانشگاه‌ها و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی متخصص فرصت اشتغالزایی اقتصاد دیجیتال به شرط تنظیم‌گری درست و به موقع از سوی دولت وجود دارد.
متنوع‌سازی، تحول ساختاری و جهش تولید
در سال‌های اخیر تعدادی از کشورهای آسیایی (مانند چین، مالزی و تایلند) توانسته‌اند با تنوع بخشیدن به وظایف و صنایع روبات‌محور به ویژه در خودروسازی الکترونیک مواد شیمیایی، پلاستیک و… تولید خود در این حوزه‌ها را به سرعت خودکار کنند. این نوآوری‌ها باعث خلق کسب‌وکارهای جانبی رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال شده است. یکی از بارزترین ویژگی‌های تحقیق و توسعه در هوش مصنوعی، رشد سریع در چند سال گذشته است. تعداد زیاد ثبت اختراعات در این دوره نشان‌دهنده کاربرد رو به رشد فناوری هوش مصنوعی در محصولات و خدمات تجاری است. داده‌های ثبت اختراع در زمینه هوش مصنوعی بیان‌کننده ظرفیت عظیم کشورهای در حال توسعه در استفاده از تحقیق و توسعه در هوش مصنوعی برای یادگیری ایجاد قابلیت‌های نوآوری و بهره‌برداری تجاری از این دانش است چین از جمله کشورهای پیشرویی است. که از چنین استراتژی‌ای پیروی می‌کند. چین نیمی از اختراعات جهانی هوش مصنوعی را در زمینه روباتیک به ثبت رسانده است که عمدتا دانشگاه‌های دولتی چین آن را ثبت کرده‌اند.
هوش مصنوعی با افزایش شخصی‌سازی، جذابیت و مقرون‌به‌صرفه بودن در طول زمان، تنوع محصول را افزایش می‌دهد. بیشترین دستاوردهای اقتصادی حاصل از هوش مصنوعی در چین (افزایش ۲۶ درصدی تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۳۰) و آمریکای شمالی( ۵/۱۴ درصد افزایش) خواهد بود که در مجموع معادل ۷/۱۰ تریلیون دلار است. هوش مصنوعی در سال ۲۰۳۰ تا ۷/۱۵ تریلیون دلار به اقتصاد جهانی کمک می‌کند که بیشتر از مجموع تولید کنونی چین و هند است. از این میزان، احتمالا ۶۶ تریلیون دلار ناشی از افزایش بهره‌وری و ۱/۹ تریلیون دلار ناشی از عوارض جانبی مصرف است.
در حالی که برخی از بازارها، بخش‌ها و کسب‌وکارهای فعال در حوزه اقتصاد دیجیتال پیشرفته‌تر از دیگر بخش‌ها هستند، هوش مصنوعی هنوز در مراحل اولیه توسعه است. بنابراین از دیدگاه اقتصاد کلان فرصت‌هایی برای بازارهای نوظهور وجود دارد تا از همتایان توسعه‌یافته‌تر پیشی بگیرند.
چالش‌های حوزه اقتصاد دیجیتال در ایران
در این بخش چالش‌های پیش روی حوزه اقتصاد دیجیتال ایران که باعث آسیب‌پذیری کشورمان در توسعه اقتصاد دیجیتال می‌شود، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
عدم حضور سرمایه‌گذاران خارجی به واسطه تحریم‌ها
لازمه بهره‌مندی از منافع گسترده خدمات اقتصاد دیجیتال در حوزه‌های مختلف اقتصادی و غیراقتصادی، وجود فرصت برای گسترش و توسعه یافتن و به‌روز ماندن این بخش خدماتی است. از آنجا که این حوزه بر پایه دانش و فناوری‌های روز جهانی و سرمایه‌گذاری‌های جدید استوار است، بسته شدن راه تبادلات دانش و تجهیزات فعالان این حوزه با جهان خارج تهدیدی جدی، هم برای ادامه فعالیت و رشد این حوزه و هم دیگر بخش‌های اقتصادی است که به صورت مستقیم و غیر‌مستقیم از خدمات این بخش بهره‌مند می‌شوند. بدون تردید لازمه ایجاد زمینه برای همگام شدن با تحولات جهانی و مقابله با عقب‌ماندگی دسترسی به تعاملات جهانی و دانش روز در زمینه مربوطه است. این موضوع در حالی است که بروز و نفوذ تحریم‌های اقتصادی علیه روابط خارجی ایران با جهان این راه تعامل را مسدود کرده است.
سرمایه‌گذاری برای توسعه دیجیتال بسیار مهم است. توسعه دیجیتال در همه کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه نیازمند سیاست‌های سرمایه‌گذاری هدفمند برای ایجاد زیرساخت‌های اتصال شکل‌گیری و تقویت شرکت‌های دیجیتال و حمایت از دیجیتالی شدن هرچه بیشتر اقتصاد است.
در شرایط تحریم‌های اعمال شده بر اقتصاد ایران، شاهد عدم تمایل همکاری شرکت‌های فعال در حوزه‌های مرتبط با اقتصاد دیجیتال و کاهش سرمایه‌گذاری‌های خارجی هستیم. در واقع کاهش توانایی کشور در جذب سرمایه‌گذاران خارجی به واسطه تحریم‌ها یکی از چالش‌های مهم پیش‌روی توسعه اقتصاد دیجیتال کشور به شمار می‌رود. اگر امنیت سرمایه‌گذاری در کشور فراهم شود سرمایه‌گذاران خارجی میل و رغبت بیشتری برای حضور در کشور خواهند داشت. این موضوع بهره‌گیری از فرصت‌های موجود در زمینه اقتصاد دیجیتال را فراهم و زمینه دستیابی به رشد و پیشرفت را مهیا می‌کند.
ریسک بالای سرمایه‌گذاری در اقتصاد دیجیتال در مقایسه با دیگر حوزه‌ها
عدم شناخت و آگاهی سرمایه‌گذاران بخش خصوصی نسبت به فضای کسب‌وکارهای اینترنتی و اقتصاد دیجیتال یکی از مهم‌ترین چالش‌های این حوزه است که باعث افزایش عدم اطمینان و اعتماد سرمایه‌گذاران داخلی شده است. افزون بر این، تعداد نهادها و اتحادیه‌های سرمایه‌گذاری که دولت آنها را پشتیبانی می‌کند، بسیار کم است و معمولا پشتیبانی مناسبی نمی‌شود.
سرمایه‌گذاران با مقایسه ریسک و بازدهی سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای اینترنتی با دیگر بازارهای مالی مانند سکه، طلا و… محتاطانه در این حوزه سرمایه‌گذاری می‌کنند. همه فعالان اقتصادی پیش از هر چیز نیاز به محیط باثبات و امن برای اجرای برنامه‌های خود دارند. این نیاز برای سرمایه‌گذاران بیش از همه فعالان اقتصادی است. اقتصاددانان سرمایه را به جیوه تشبیه می‌کنند که لغزان است و با کوچک‌ترین تکانی جابه‌جا می‌شود. تامین امنیت در محیط‌های مستعد سرمایه‌گذاری به عنوان ضرورت موضوعی مهم و کلیدی است و بدون تامین امنیت، انتظار حضور و عملکرد مثبت سرمایه‌گذاران وجود ندارد، بنابراین منطقی است با اعمال محدودیت‌های بیشتر در این حوزه نه تنها سرمایه‌گذاران جدید وارد آن نشوند بلکه سرمایه‌گذارانی که پیش‌تر وارد استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای اینترنتی شده‌اند و اقدام به سرمایه‌گذاری کرده‌اند به دلیل محدودیت‌های ناشی از فیلترینگ و کاهش سرعت اینترنت و شرایط اقتصادی (از قبیل رکود تورم و نرخ ارز) از این بخش خارج شوند. این موضوع نه تنها موجب ناامیدی و بی‌انگیزگی تمام اکوسیستم می‌شود، بلکه سبب افزایش انحصار و هزینه ورود استارت‌آپ‌های کوچک به صنعت‌هایی با حضور تنها یک استارت‌آپ بزرگ می‌شود.
مهاجرت یا دورکاری کارآفرینان و نیروهای متخصص با شرکت‌های خارجی
به دلیل شرایط نامناسب اقتصادی و سیاسی و پیرو آن بسته بودن اقتصاد ایران و تحریم‌ها، کارآفرینان چشم‌انداز روشنی برای ادامه حضور در حوزه اقتصاد دیجیتال از جمله استارت‌آپ‌ها نمی‌بینند. افزایش مهاجرت استعدادها و کارشناسان این موضوع را شدت بخشیده است. احتمال انحلال یا شکست استارت‌آپ‌های پورتفولیوی سرمایه‌گذار به دلیل مهاجرت اعضای کلیدی استارت‌آپ و شرایط اقتصادی و سیاسی در حال افزایش است. کاهش فرصت‌های شغلی و طرح‌های اجرایی در این بخش باعث دلسردی نیروهای متخصص و سرمایه‌های انسانی فعال در این حوزه می‌شود. این موضوع ابتدا موجب خروج نیروهای متخصص، خبره و جوان از بازار کار می‌شود و سپس به تشدید فرار مغزها از کشور می‌انجامد، به‌طوری که در حال حاضر کشور شاهد مهاجرت نسل اول کارآفرینان اقتصاد دیجیتال به ویژه در بخش استارت‌آپ‌ها و عدم انتقال تجربه و دانش آنها به نسل‌های بعدی است. در واقع، تمایل به مهاجرت نیروهای متخصص یا دورکاری با شرکت‌های خارجی در بخش اقتصاد دیجیتال به شدت افزایش یافته است. به دلیل خروج متخصصان و کارآفرینان، تعدادی از شرکت‌ها و واحدهای فعال در بخش اقتصاد دیجیتال به مرز تعطیلی یا حتی تغییر محصول کشیده شده‌اند.
*پژوهشگر اقتصادی