چرخه تبدیل شوک به بحران

مرتضی درخشان در مقاله‌ای در پویش فکری توسعه نوشت: مسیر جهان به سمت توسعه و فراگیری اجتماعی است. در سه دهه اخیر فقر شدید، به‌شدت کاهش یافته و فراگیری دسترسی به توسعه در جهان بسیار بهبود یافته است اما برخی کشورها با این جریان همراهی نمی‌کنند! براساس گزارش توسعه اجتماعی جهانی، اصلی‌ترین عامل وضعیت این کشورها «چرخه تبدیل شوک‌ به بحران» شناخته شده است اما به راستی چرا در برخی جوامع کوچک‌ترین اتفاق به یک بحران تبدیل می‌شود؟ با مرور مثال‌های این گزارش به یاد شوک بیکاری بخشی از کارگران در سال ۹۶ افتادم، به یاد افزایش قیمت بنزین در سال ۹۸، به یاد پلاسکو، مهسا امینی، ترور قاسم سلیمانی و هواپیمای اوکراینی و به یاد ده‌ها شوک دیگر افتادم که همگی تبدیل به بحرانی غیرقابل حل شدند و حتی هنوز هم پاسخی برای آنها یافت نمی‌شود. در این یادداشت بر گرفته از گزارش توسعه اجتماعی ۲۰۲۴ خواهیم گفت که ریشه‌های شناخته شده‌ ایجاد «چرخه تبدیل شوک به بحران» چیست و در نهایت در این کشورها چه باید کرد.
برای یادآوری باید گفت توسعه اجتماعی شامل مجموعه اهدافی می‌شود که سال‌هاست مورد توافق همه کشورها قرار گرفته و مواردی مانند کاهش فقر و نابرابری و گرسنگی، همچنین ایجاد شهرهای فراگیر، رفاه و تولید پایدار را مد نظر قرار می‌دهد و به کیفیت آموزش و برابری جنسیتی توجه ویژه دارد و با مصرف و تولید پایدار و مدیریت پایدار منابع، در بازسازی اکوسیستم‌ها و مبارزه با تغییرات آب‌وهوایی تلاش می‌کند. خلاصه توسعه اجتماعی رشد فراگیر را در یک فضای صلح‌آمیز دنبال می‌کند.
تجربه ۳۰‌سال اخیر جهان نشان می‌دهد مسیر مثبتی در توسعه اجتماعی رخ داده است. مثلا فقر شدید در ۳۰‌سال اخیر از یک نفر فقیر به ازای هر سه نفر بهبود یافته و در سال اخیر به یک نفر به ازای هر 10 نفر رسیده است. هرچند هنوز مقدار آن زیاد است اما مسیر کلی مثبتی برای ریشه‌کن شدن فقر شدید ایجاد شده است اما در این میان برخی از کشورها نتوانستند همراه این مسیر حرکت کنند و درگیر بحران‌های متنوعی شده‌اند. اصلی‌ترین دلیل عدم همراهی این کشورها درگیر شدن آنها در «چرخه تبدیل شوک به بحران» شناخته شده است. در این گزارش به طور دقیق به این موضوع پرداخته می‌شود که چطور شوک‌های اجتماعی و اقتصادی می‌تواند منجر به بروز و ظهور بحران شوند و این بحران‌ها چطور می‌توانند شکنندگی اجتماع را افزایش دهند و نهایتا به آنها آسیب بزند.
«تعداد زیاد شوک‌ها و شدید‌تر شدن آنها» یکی از اصلی‌ترین عوامل ایجاد بحران اجتماعی است. واضح است که اگر شدت ضربه‌هایی که به بدنه اجتماعی وارد می‌شود، افزایش یابد شکسته خواهد شد و ساختار اجتماعی در‌هم ریخته می‌شود اما فراتر از این حتی اگر شدت شوک‌ها افزایش نیابد، در صورتی که تعداد بسیار زیادی از شوک به بدنه اجتماعی تحمیل شود، امکان تحمل و تاب‌آوری در مقابل همه آنها از بین می‌رود و نهایتا موجب فروپاشی بدنه اجتماعی می‌شود که به آن بحران در توسعه اجتماعی گفته می‌شود.
«نقص در سیستم هشدار‌دهی و عدم وجود آمادگی برای شوک‌» می‌تواند عامل دوم در تبدیل شوک‌ها به بحران باشد. اگر سیستم اجتماعی توان هشدار‌دهی خود را از دست بدهد و یا نااطمینانی شدید، امکان پیش‌بینی و در نتیجه هشدار را از بین ببرد، این نقص باعث می‌شود تا یک شوک ساده، ضربه شدیدی به سیستم اجتماعی وارد کند و بخشی از جامعه را از دسترسی‌ به حداقل‌های توسعه محروم کند. در ضمن زمانی که تعداد شوک زیاد باشد، حتی در صورت پیش‌بینی و هشدار‌دهی به‌موقع، باز سیستم امکان ایجاد آمادگی برای مقابله با شوک را نخواهد یافت و خستگی بدنه اجتماعی موجب می‌شود تا به همان صورت قبل به بحران تبدیل شود.
«وجود گروه‌های آسیب‌پذیر در نتیجه نابرابری اجتماعی» عامل مهم دیگری در تبدیل شوک‌ به بحران است. اگر در جامعه‌ای بخش وسیعی از جامعه در شرایط آسیب‌پذیر و یا در مرزهای فقر قرار داشته باشند و نابرابری تشدید شده باشد، به محض بروز یک شوک، بخش زیادی از آنها به زیر خط فقر و یا به شرایط بحرانی وارد می‌شوند و به عبارتی شرایط جامعه جایی برای مانور سیاستی باقی نمی‌گذارد. سیاستگذاری حوزه توسعه در چنین شرایطی بسیار سخت می‌شود زیرا کافی است یک سیاست، شوک کوچکی به بدنه اجتماع وارد کند و بخش زیادی از جامعه را به دره بحران وارد سازد. اینجاست که شکنندگی اجتماعی افزایش یافته است و امکان سیاستگذاری محدود شده است.
«کاهش اعتبار اجتماعی سیستم» در نهایت آخرین عامل تبدیل شوک به بحران است. یعنی اگر یک سیستم نزد جامعه اعتبار خود را از دست بدهد و در مسیر توسعه از حمایت اجتماعی برخوردار نباشد، هر شوک کوچک می‌تواند با واکنش‌های اجتماعی به بحران تبدیل شود.
اما چه باید کرد؟
گزارش جهانی توسعه اجتماعی چون شرایط ایران را دقیق بررسی نکرده است، برای ما نسخه ویژه‌ای ندارد اما به طور کلی چند راه برای خروج از «چرخه شوک و بحران» پیشنهاد می‌کند. باید سیستم‌های هشداردهنده سریع و به‌روز ایجاد شوند و یا توسعه یابند. این سیستم‌های هشداردهنده باعث می‌شوند تا بتوانند قبل از بروز بحران، شوک‌ها را پیش‌بینی و برای آن برنامه‌ریزی کند. به زبان خودمانی هر کسی که شاخص‌های مستند و معطوف به واقعیت را به دولت و جامعه ارائه می‌دهد، مورد تقدیر و حمایت قرار می‌گیرد.
تقویت همکاری‌های بین‌المللی دومین پیشنهاد این گزارش است. اقدام‌های مشترک و همکاری‌های بین‌المللی برای مقابله با چالش‌های فراملی اهمیت زیادی دارد. این همکاری‌ها می‌تواند شامل تبادل اطلاعات، تجربیات و منابع برای مقابله با شوک‌های مختلف باشد. بنابراین بستن درهای کشور، هیچ کمکی به حل چرخه شوک و بحران نمی‌کند.
مشاوره و توانمندسازی جامعه محلی: جوامع محلی باید در فرآیند‌های تصمیم‌گیری دخیل شوند و نگاه آنها نسبت به شوک‌ها و بحران‌ها به نگاه بلند‌مدت تغییر کند. این توانمندسازی در تقویت تاب‌آوری و بهبود پاسخ به شوک‌ها می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.
سرمایه‌گذاری در بخش‌های آسب‌پذیر: بخش‌هایی از جامعه که هر تغییری می‌تواند آنها را به مرز بحران بکشاند باید در اولویت مطلق قرار گیرند. در کوتاه مدت این بخش از جامعه باید نسبت به دیپلماسی خارجی، توسعه اقتصادی بلند‌مدت، سرمایه‌گذاری‌های جاه‌طلبانه و… در اولویت قرار گیرند. هیچ سیاستی تا زمانی که شکنندگی اجتماعی قشر آسیب‌پذیر احیا نشود، نمی‌تواند به توسعه کشور کمک کند، حتی اگر در شرایط عادی این سیاست‌ها خیلی مفید و خوب بوده‌ باشند.
در نهایت استفاده از فناوری‌های نوین به عنوان راهکاری برای ارتقای کارآمدی برنامه‌ها و استفاده از منابع و کاهش آسیب‌ها در زمان شوک پیشنهاد می‌شود.
به نظر می‌رسد کشور ما ایران نیز چند سالی است که درگیر «چرخه تبدیل شوک به بحران» شده است و بنابراین باعث شده تا از مسیر جهانی برای توسعه اجتماعی و فراگیرتر شدن دسترسی به توسعه باز بماند. بخش آسیب‌پذیر جامعه بزرگ‌تر شده‌اند و تعداد و شدت شوک‌ها افزایش یافته و در نتیجه کوچک‌ترین رخدادی ممکن است منجر به بحرانی غیرقابل حل شود. راهکارهای پیشنهادی گزارش سازمان ملل برای ایران هم مفید است اما شاید نیاز باشد مطالعه‌ای مجزا برای طراحی گام‌های دقیق خروج از «چرخه تبدیل شوک به بحران» در ایران انجام شود و همه نیروهای کشور بسیج شوند تا ایران را از این چرخه شوم خارج کنند. این مهم نیازمند اصلاح و تغییر اولویت‌گذاری توسعه در کشور است. در غیر این صورت کل انرژی بدنه اجرایی کشور صرف مدیریت شوک‌ها و حل بحران‌ها خواهد شد و توسعه به محاق خواهد رفت.