چرا مردم به هشدارهای بی‌آبی بی‌توجه هستند؟

گروه انرژی- تنش آبی در پنج شهر در تابستان پیش‌رو، جیره‌بندی آب را محتمل‌تر کرده است. هرچند مقامات آبفای تهران چیره‌بندی آب برای تهران را در می‌کنند، اما در دیگر شهرها احتمال جیره‌بندی بالاست. ادامه خشکسالی وضعیت فلات ایران را بغرنج کرده است، موضوعی که نیازمند راهکارهایی با ضرب‌الاجل زیاد است.
کارشناسان می‌گویند، فقط هشدارها و فرهنگ‌سازی کافی نیست و لازم است دولت اقدامات فوری‌تری را انجام دهد. مصطفی فدایی‌فرد پژوهشگر حوزه آب و محیط‌زیست می‌گوید: تامین بدون هشدار آب در این روز‌ها و ماه‌ها در کلانشهرهایی مانند مشهد و تهران باعث شده اغلب شهروندان شدت تنش آبی را درک نکنند و به مصارف عادی و حتی اسراف‌گونه خود ادامه ‌دهند.
به گفته وی، در سال آبی جاری که یکی از کم‌بارش‌ترین‌ها در پنجاه سال گذشته است، به غیر از استان‌های گیلان و مازندران، برخی از استان‌های کشور مانند تهران، لااقل با حدود ۶۰ درصد کاهش بارش مواجه شده‌اند و باقی استان‌ها نیز با کاهش شدید میزان بارندگی روبه‌رو هستند که به دلیل خشکسالی‌های سه سال گذشته، اثرات بسیار نامطلوبی را بر جای نهاده که حتی اگر ماه‌های پُربارشی را پیش رو داشته باشیم نیز موضوع کمبود آب بسیار جدی است. باید پذیرفت کم‌آبی در ذات وضعیت جغرافیایی این کشور است.
اوضاع آب کدام شهرها بحرانی است؟
گزارش‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر آب موجود در مخازن چهار سد از سد‌های پنج‌گانه تامین آب شرب تهران، به کمتر از ۱۵ درصد رسیده و سد لار نیز تقریبا خشک شده است. فدایی‌فرد در این رابطه به ایلنا گفت: تامین آب شرب برخی مناطق در کشور مانند سیستان‌وبلوچستان، مشهد، تهران و گلستان، بسیار جدی است و در اولویت برنامه‌ریزی‌های وزارت نیرو قرار دارند. برخی شهرهای دیگر خراسان‌رضوی، لرستان، کهگیلویه‌ و بویراحمد، خراسان‌شمالی، سمنان، سیستان ‌و بلوچستان و کرمان و ساوه مشمول طرح‌های تامین آب‌ اضطراری هستند. این در حالی است که مسوولان تاکید دارند لحاظ کردن طرح‌های اضطراری تامین آب به‌معنای بحرانی بودن شرایط تامین آب نیست، البته وضعیت تامین آب کشاورزی بسیار بحرانی‌تر است و به‌طور حتم، چالش‌های اقتصادی و حتی امنیتی شدید را ایجاد خواهند کرد.
این پژوهشگر حوزه آب و محیط‌زیست تصریح کرد: بحران تامین آب شرب مختص امسال نیست و در بسیاری از سال‌های قبل نیز در کلانشهرها مشکلات جدی در تامین آب شرب وجود داشته است. به‌طور مثال آب شرب کلانشهر مشهد در تابستان گذشته با اجرای طرح‌های اضطراری و به صورت کاملا میلیمتری تامین شد و کار به جیره‌بندی آب نرسید و مردم نیز بویی از این شرایط بحرانی نبردند، چون مسوولان به منظور سرپوش گذاشتن بر سوء‌مدیریت‌ها، علاقه‌مند به مخفی کردن بحران‌ها هستند. به همین منوال و در این ماه‌های بحرانی که نیازمند اطلاع‌رسانی گسترده هستیم، مسوولان نه‌تنها هشدارهای جدی نمی‌دهند، بلکه با تاکید بر اینکه آب جیره‌بندی نخواهد شد، خیال مردم را برای مصرف بی‌رویه آب راحت می‌کنند. این در حالی است که طی چند ماه اخیر همه اخبار و گزارش‌های رسانه‌های داخلی و خارجی معطوف به جنگ حماس و حوثی‌ها با اسرائیل و حمله موشکی سپاه به عراق، سوریه و پاکستان شده است و بحران‌های مرتبط با تامین آب، توسعه فرونشست و نابودی محیط‌زیست بیش از پیش به محاق رفته است.
فدایی‌فرد بیان کرد: طی ۴۵ سال گذشته، فقط و فقط به فکر تامین آب به هر شکل ممکن بوده‌ایم و با این رویکرد، توهم فراوانی منابع آب را برای مصارف هرچه بیشتر آب ایجاد کرده‌ایم. طی دو دهه ۷۰ و ۸۰ و حتی تا اوایل دهه ۹۰ با سدسازی‌های بی‌رویه و غیراصولی به این رویکرد دامن زده‌ایم و در یک دهه اخیر با اجرای طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای که فاقد مطالعات و ارزیابی‌های کافی بوده‌اند، به این رویکرد ادامه داده‌ایم.
وی افزود: در سال‌های اخیر هم که دیگر جایی برای احداث سد در کشور و آبی برای انتقال بین‌حوضه‌ای باقی نمانده، به اجرای طرح‌های تامین آب اضطراری خلق‌الساعه (نوپدید) بدون مطالعه لازم و بعضا غیراصولی مانند بهره‌برداری از آب‌های ژرف یا فسیلی رو آورده‌ایم که تاکنون هیچ ثمری نداشته‌اند که از جمله آن چاه شماره ۱ سیستان پمپ در عمق ۱۲۰۰ متری سوخته و چاه تعطیل شده است، چاه شماره ۲ آب‌شیرین‌کن ندارد و تعطیل شده است، چاه شماره ۳ آب‌شیرین‌کن نصب شده و ۷ کیلومتر خط آبرسانی احداث شده، ولی چاه آب ندارد و با یک روز پمپاژ آب قطع می‌شود. چاه شماره ۴ تا عمق ۱۴۵۰ متری حفر شده و چون به آب نرسیده متوقف شده است. نتیجه اینکه ۱۰۰۰ میلیارد تومان هزینه شده و حتی یک لیتر آب دست مردم نرسیده است و البته نه کسی پاسخگو است و نه کسی مورد بازخواست و حساب پس دادن قرار گرفته است و به ناچار مجوز حفر ۱۰۰ حلقه چاه جدید در آن منطقه گرفته شده است. بنابراین همانند سایر مناطق، همواره آخرین راهکار، حفاری چاه‌های جدید برای آب شرب در مناطق ممنوعه است که منجر به توسعه فرونشست و افزوده شدن بر شدت بحران‌های محیط‌زیستی می‌شود و چون پای تامین آب شرب و جنبه‌های امنیتی در میان است، هیچ کس قادر به مخالفت نیست.
وی ادامه داد: در مجموع، این رویکرد منجر به توسعه بی‌رویه و رشد جمعیت غیر‌قابل کنترل کلانشهرها شده و ضمن اینکه موضوع تامین آب آنها را در وقوع خشکسالی‌ها بحرانی کرده، به دلیل فقدان طرح‌های پدافندی تامین آب برای جمعیت‌های پُرشمار و کلان، شرایط را سیاسی نیز خواهد کرد. با این وضعیت و با گذر زمان و استفاده از مُسکن‌های مقطعی، بحران‌های مرتبط با موضوع آب و محیط‌زیست به صورت تصاعدی تشدید شده و امکان وقوع شرایط غیر قابل انتظار را در پی دارد.
همه دشت‌های کشور درگیر فرونشست
مدیر سابق طرح جامع آب کشور با اشاره به تشدید وقوع پدیده فرونشست گفت: در حال حاضر همه دشت‌های کشور که آب شیرین و قابل برداشت دارند، درگیر فرونشست هستند. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان و کنشگران آب و محیط‌زیست، پدیده فرونشست زمین مهم‌ترین عامل نابودی سرزمین ایران خواهد بود و با وجود اینکه نرخ فرونشست در ایران به‌طور متوسط بیش از ۵ برابر متوسط جهانی است و البته تبدیل شدن آن به فروچاله در برخی مناطق ده‌ها برابر است، متاسفانه هیچ توجهی به این پدیده و اثرات برگشت‌ناپذیر آن نمی‌شود و همین بی‌توجهی بر وخامت اوضاع افزوده است.
وی افزود: با وجود اینکه مهم‌ترین عامل توسعه فرونشست زمین در کشور، برداشت بی‌رویه و مستمر از منابع آب زیرزمینی است، متاسفانه حفاری چاه‌های جدید و برداشت بیشتر از منابع آب زیرزمینی در خشکسالی‌ها همواره یکی از گزینه‌‌های اصلی برای تامین آب شرب کلانشهرها از جمله اصفهان، تهران و مشهد بوده که سردمدار فرونشست در کشور هستند، فرونشست در اصفهان به مناطق مسکونی، آموزشی، مذهبی و باستانی نیز رسیده که مطابق با گزارش‌های رسمی، حتی منجر به تخلیه برخی مدارس در اصفهان شده است.
تامین آب از چاه‌ها از مرز ۷۰ درصد هم فراتر رفته است
فدایی‌فرد گفت: با وجود آنکه هیچ رقم رسمی درخصوص میزان برداشت از منابع زیرزمینی آب تهران اعلام نشده است، بررسی‌های غیررسمی نشان می‌دهد برداشت از منابع آب زیرزمینی به شدت افزایش یافته و به منظور حفظ اندک آب باقیمانده در سدهای پنجگانه تهران که جملگی رو به خشکی می‌روند، میزان تامین آب از محل چاه‌ها از مرز ۷۰ درصد نیاز هم فراتر رفته است. این در حالی است که هم‌اکنون و پیش از برداشت‌های برنامه‌ریزی‌شده، شاهد بیلان منفی ۵/۵ میلیارد مترمکعب هر ساله سفره‌های آب زیرزمینی هستیم و به‌طور حتم، توسعه بیشتر و بیشتر فرونشست زمین را در پی خواهد داشت.
به گفته وی، توسعه پدیده فرونشست باعث از بین رفتن مخازن زیرزمینی شده و در نهایت نه‌تنها نفوذ روان‌آب به مخازن سفره‌های آب زیرزمینی کاهش خواهد یافت، بلکه منجر به افزایش سیلاب نیز می‌شود و نتیجه آن نابودی بیش از پیش آب تجدیدپذیر کشور و افزایش بحران‌ها برای تامین آب خواهد بود. طی سی سال اخیر، حجم آب تجدیدپذیر کشور از حدود ۱۳۰ میلیون متر مکعب در سال، به کمتر از ۱۰۰ میلیون متر مکعب رسیده است و متاسفانه با تداوم سوءمدیریت‌ها، روند این نابودی با شتاب ادامه دارد.
به خطر افتادن امنیت غذایی مردم
این پژوهشگر حوزه آب و محیط‌زیست در ادامه با اشاره به تهدید امنیت غذایی مردم اظهار کرد: موقعیت جغرافیایی ایران و شرایط اقلیمی کشور به گونه‌ای است که به‌طور متوسط سالانه بیش از ۷۰ درصد از کل بارش‌های محدود و با پراکندگی نامناسب زمانی و مکانی خود را از طریق تبخیر و تعرق از دست می‌دهد و این به آن معناست که این کشور برای توسعه کشاورزی مناسب نیست. با وجودی که این موضوع در طرح جامع آب سال ۱۳۵۳ مورد تاکید قرار گرفته است، متاسفانه طی ۴۵ سال گذشته توسعه بی‌رویه، غیراصولی، کم‌راندمان و با الگوی کشت‌های پُرمصرف همواره در دستور کار بوده است و حتی با شعار خودکفایی، بیش از ۹۰ درصد از منابع آب کشور را در کشاورزی مصرف یا بهتر است بگوییم هدر می‌دهیم و با این سیاست‌ها علاوه بر اینکه بیش از ۳۰ درصد از آب تجدیدپذیر کشور را تاکنون نابود کرده‌ایم، نه تنها به خودکفایی نرسیده‌ایم، بلکه به دلیل توسعه فراگیر فقر امنیت غذایی مردم را نیز به خطر جدی انداخته‌ایم.
وی توصیه کرد وزارت نیرو بالغ بر ۵ هزار پروژه ریز و درشت در بخش مدیریت تنش آبی در کشور در دست اجرا دارد که برای تامین مالی پروژه‌های مدیریت خشکسالی در سال جاری، به‌جز منابع مالی پیش‌بینی‌شده در بودجه سالانه، درخواست ۱۰ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان بودجه ویژه را نیز به سازمان برنامه ‌و بودجه ارائه داده است که تجربه نشان می‌دهد، عمدتا مُسَکِّن‌های مقطعی در قالب طرح‌های اضطراری تامین آب یا در خوش‌بینانه‌ترین شرایط، مدیریت مصرف آب است. تداوم این رویکرد باعث می‌شود فقط وقوع فاجعه‌های جبران‌ناپذیری که منتظر وقوع آن هستیم به تاخیر افتد، ولی باعث جلوگیری از فاجعه نشده و در آینده‌ای بسیار نزدیک با شدت بیشتری به وقوع خواهد پیوست.