چالش دولت چهاردهم با افغانستانی‌ها

مهدیه بهارمست- مشکلات ریز و درشت مهاجران افغانستانی انباشت شده و این موضوع به یکی از چالش‌های مهم دولت چهاردهم تبدیل شده است. طی یک هفته گذشته خبر رد مرز «کبری غلامی» پژوهشگر افغانستانی و حالا ویدئویی از برخورد با یک مهاجر نوجوان افغانستانی در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شود. چهره «سید مهدی» در ویدئو مشخص نیست. یک مرد گلویش را گرفته و مرد دیگری دستانش را فشار می‌دهد. صدای او در میان همهمه زنانی که اطرافش را گرفتند هم گم می‌شود. «عمو ولم کن مرا» این تنها صدایی است که بریده‌بریده از او بیرون می‌آید.
ویدئوی برخورد با سید‌مهدی کم‌کم فضای مجازی را پر می‌کند. درست چند روز بعد از ویدئو مربوط به برخورد ماموران طرح نور با دختری نوجوان و چند روز بعد از خبر رد مرز «کبری غلامی» پژوهشگر افغانستانی که در نهایت بعد از تلاش فعالان اجتماعی به ایران بازگردانده شد. سید مهدی را کمتر کسی می‌شناسد. فعالان اجتماعی در صفحاتشان او را نوجوانی 15‌ساله معرفی می‌کردند که ساکن آبسرد دماوند است. می‌گویند کم شنوا و هزاره است. این اتفاق هم در طرح جمع‌آوری مهاجران افغانستانی در دماوند برایش رخ داده است، برخی می‎گویند در بیمارستان بستری شده و مدعی هستند که گردنش شکسته و برخی دیگر هم می‌گویند که او بعد از حضور در اردوگاه وقتی مدارک هویتی را نشان داده، توانسته آزاد شود.
مسوولان تا لحظه روایت این گزارش، به این اتفاق واکنشی نشان نداده‌اند اما ایسنا، چهارشنبه 17 مرداد و قبل از فراگیری این ویدئو خبر از «ادامه با قدرت طرح شناسایی و انتقال اتباع غیرمجاز» داد. سعید منتظر المهدی، سخنگوی فراجا در پستی توئیتری نوشته است: «سردار رادان، فرمانده کل انتظامی کشور بر عزم پلیس در شناسایی و انتقال اتباع غیرمجاز به کشور مبدا تاکید دارند.
در جهت مطالبه بحق مردم و ارتقای ایمنی عمومی این طرح با قدرت استمرار خواهد داشت.» فروردین امسال طرح «جمع‌آوری و بازگشت» مهاجران افغان بدون اوراق هویت در تهران آغاز شد؛ طرح‌هایی که سابقه اجرایی در اقصی نقاط کشور را دارند. تسنیم همان زمان درباره این طرح نوشته بود: «با اجرای طرح جمع‌آوری و بازگشت اتباع غیرمجاز از سطح تفرجگاه‌های استان تهران با همکاری اداره‌کل اتباع و مهاجران خارجی استانداری تهران، پلیس مهاجرت و گذرنامه امنیت عمومی فاتب، اتباع غیرمجاز جمع‌آوری‌شده در طرح جهت بازگشت به اردوگاه مراقبتی استان تهران تحویل داده شدند.» در آخرین واکنش‌ها علی حسینی، فعال اجتماعی حوزه مهاجران در اینستاگرام تصویری از سید مهدی منتشر کرده و گفته که موضوع مورد بررسی مسوولان است و مسوولان آبسرد هم از خانواده سید مهدی دلجویی کردند و قول پیگیری موضوع را دادند. این در حالی است که دولت سیزدهم برخلاف وعده‌هایش نتوانست مهاجران افغانستانی را ساماندهی کند. حال این بار سنگین بر دوش دولت چهاردهم افتاده است. با اینکه دکتر پزشکیان به دنبال انسداد کامل مرزها و جلوگیری از مهاجرت بیشتر است اما به گفته بسیاری از جامعه‌شناسان دیوارکشی مرزی نیز از مهاجرت افغانستانی‌ها نمی‌کاهد زیرا این سیاستگذاری در بسیاری از مرزها مانند مکزیک و آمریکا نیز جواب نداده است.
پیش از این و در پی رفتارهای خشونت‌آمیز اخیر با مهاجران افغانستانی، شماری از گروه‌های سیاسی افغانستان از دولت ایران خواسته بود که با مهاجران افغانستانی «مدارا» کنند و آنان را در شرایط دشوار امروزی که طالبان کشورشان را «اشغال» کرده‌اند، بپذیرند و مانع برخوردهای نادرست با آنها شوند.
موج‌های مهاجرستیزی در فضای مجازی
پس از روی کار آمدن طالبان و افزایش تعداد مهاجران افغانستانی در ایران، موج‌های افغان‌ستیزی در کشور گسترش پیدا کرده است. حجم محتوای مربوط به «هشتگ اخراج افغانی مطالبه ملی» هرازچندگاهی و بلافاصله بعد از اتفاقاتی که به افغانستان یا مهاجران نسبت داده می‌شود، گسترش پیدا می‌کند، از حقابه هیرمند گرفته تا قتل کارگردان مشهور سینما. مرکز تحلیل داده لایف وب، آبان 1402 گفته که «باوجود آنکه سهم رویکرد منفی در محتوای مربوط به افغانستانی‌ها در ماه‌های ابتدایی سال 1402 حدود 20‌درصد بود اما پاییز پارسال به بالای 50‌درصد رسید.» روندی که یکی از تبعاتش هجوم به خانه افغانستانی‌های ساکن در شهرک اقبالیه قزوین هم شد.
فیک نیوز به خشونت دامن می‌زند
ماه گذشته انتشار خبر شیوع طاعون در ایران از سوی افغانستانی‌ها و مهمانی‌های گران‌قیمتشان موج‌های تازه‌ای از افغان‌ستیزی را در کشور ایجاد کرد؛ خبرهایی که بعد از بررسی نادرستی‌شان بارها و بارها اطلاع‌رسانی شد اما نتوانست همدلی از سوی منتقدان به حضور افغان‌ها در پی داشته باشد. پژوهش‌های جهانی اما نشان می‌دهد که کمپین‌های دروغ یا حاوی اطلاعات نادرست می‌تواند به خشونت علیه افراد تحت ستم منجر شود. پژوهشی که در دانشگاه «سانتا کلارا» منتشر شده، همین موضوع را تایید می‌کند. یکی از اساتید این دانشگاه که حوزه تخصصی‌اش هندوئیسم است، می‌گوید: در سال 2021 در جریان یک کنفرانس گروه‌های راستگرای افراطی هندی با انتشار اطلاعات نادرست و تحریک آزار و اذیت آنلاین به برگزارکنندگان و سخنرانان حمله کردند. این استاد دانشگاه معتقد است که این نوع اطلاعات نادرست می‌تواند به خشونت منجر شود. اتفاقی که به نظر می‌رسد در ماجرای «سید مهدی»، «کبری» و مهاجران دیگری که نام و نشانی از آنها نداریم، تکرار شود.
نیاز به تغییر سیاستگذاری داریم
دکتر امیرمحمود حریرچی، جامعه‌شناس و آسیب‌شناس اجتماعی با اشاره به وضعیت نگران‌کننده مهاجران افغانستانی به «جهان صنعت» گفت: حضور پناهندگان افغانستانی در ایران از همان ابتدا با برخی تنش‌های محلی همراه بود. تراکم حضور پناهندگان در برخی مناطق و فشار بر منابع محلی باعث می‌شد ساکنان قدیمی، مهاجران را مسبب مشکلاتی مانند بالا رفتن قیمت مسکن یا بیکاری بدانند. چنین وضعیتی زمینه را برای اشکال مختلف تبعیض و خشونت علیه مهاجران در مقیاس محلی فراهم می‌کند. در واقع برخی ساکنان بومی خشونت علیه مهاجران را مشروع می‌دانند زیرا خود را نسبت به منابع محلی محق می‌دانند و به مهاجران به چشم غاصب آنها نگاه می‌کنند.
وی با بیان اینکه حمایت قانونی از جامعه مهاجران ضعیف است، افزود: پلیس عموما تلاش می‌کند با مردم بومی درگیر نشود. طی سال‌های اخیر شبکه‌های اجتماعی هم ‌بستر رشد ایده‌های ضدمهاجر شده‌اند و برخی فعالان ضدمهاجر به شکل گسترده خشونت علیه مهاجران را تبلیغ می‌کنند. انتشار اخبار نادرست و جعلی سبب می‌شود خشونت علیه افغانستانی‌ها در ذهن برخی مردم مشروعیت بیابد. حتی رسانه‌های رسمی نیز به این فضای ضد‌مهاجر دامن می‌زنند و به انتشار اخبار جعلی کمک می‌کنند. در مقابل جامعه مهاجران صدایی برای دفاع از خود در جامعه ایران ندارد.
حریرچی اظهار کرد: سیاستگذار و دولت هم که ظاهرا چند سالی ساماندهی این مساله را رها کرده بودند با فشار افکار عمومی، به شکل ضربتی وارد عمل شده‌اند و سعی در پاک کردن کامل صورت مسئله دارند. رویکرد دولت و سیاستگذار به مهاجران افغانستانی و بدون مدارک هویتی «رد مرز آنها» بوده است؛ فرآیندی که عمدتا کرامت انسانی فرد را زیر سوال می‌برد. با این حال اگر اصل اخراج کسانی که بدون مجوز آمدند را بپذیریم، نحوه انجام این کار محل بحث است.
او ادامه داد: به نظرم همه چیز به تشخیص پلیس است. این در حالی است که این فرآیند می‌تواند براساس یک فرآیند قضایی باشد و هر فردی اگر قرار بر اخراجش است وارد پروسه قانونی شود که در آن پروسه شرایط فرد در ایران و افغانستان بررسی شود و پلیس هم در این فرآیند برخورد حرفه‌ای داشته باشد و کرامت انسانی افراد را رعایت کند. در نتیجه هم نوع برخورد پلیس و هم اینکه این فرآیند چگونه باید باشد، نیازمند اصلاح است.
دکتر حریرچی با بیان اینکه در حال حاضر با جمعیت قابل ملاحظه‌ای از مهاجران افغانستانی آمارهایی بین 5 تا 8میلیون نفر مواجهیم، تاکید کرد: بسیاری از آنها در مشاغلی با دستمزد پایین در جامعه مشغول کار هستند و بعضا برخوردهایی قهری را از سوی بخشی از جامعه ایران تجربه می‌کنند، عمده آنها هیچ‌گونه شانسی برای کسب مشاغلی با سرمایه اجتماعی مناسب در ایران ندارند و این در حالی است که برخی از آنها دارای تحصیلات و تجربه کاری نیز هستند و جامعه ایرانی بعضا حتی از پذیرش آنها به ‌عنوان یک بازیگر سینما نیز اجتناب می‌کند. در واقع در نظر بگیریم که گروهی از مردم به کشوری مهاجرت کنند، مدام در حال انجام سخت‌ترین و پایین‌ترین مشاغل جامعه به لحاظ دستمزدی باشند و با برخورد قهری نیز مواجه شوند، در سال‌ها چه واکنشی نشان خواهند داد؟ چه خشمی در سال‌ها در ذهنشان انباشته خواهد شد و نتیجه این خشم چه خواهد بود؟ در چنین شرایطی که دولت عملا ناتوان از کنترل مرزها و سامان آن است و بخشی از جامعه ایران به برخورد قهری با جامعه افغان حاضر در ایران رسیده است و وجود نفرت و خشم انباشته در سالیان از سوی خود افغان‌ها، پیش‌بینی برخوردهایی شدید و خشن در آینده فی‌مابین دو گروه به هیچ‌وجه دشوار نخواهد بود.