چالش‌ها و بدسلیقگی‌ها در مسیر ثبت جهانی «تاریخانه»

مسجد «تاریخانه» دامغان در قلب تاریخ استان سمنان، متعلق به قرن دوم هجری به‌عنوان یکی از چهار مسجد گنبدی دنیا، از قدیمی‌ترین بناهای پس از اسلام در ایران محسوب می‌شود. فرآیند ثبت جهانی این اثر در فهرست آثار جهان اسلام اکنون با موانع، چالش‌ها و بدسلیقگی‌هایی به‌ویژه در حریم این بنا مواجه است.
به گزارش ایرنا، مسجد «تاریخانه» یا چهلستون در جنوب‌شرقی دامغان در استان سمنان، یکی از نخستین مساجد ایران و جزو قدیمی‌ترین بناهای پس از اسلام است که قدمت ساخت آن را بین سال ۱۳۰ تا ۱۷۰هجری قمری دانسته‌اند.
ثبت جهانی این بنای تاریخی بی‌نظیر و کهن طی چند سال اخیر در دست پیگیری بود و تاکنون چندین خبر ضدونقیض از تایید مجموعه برای ثبت پس از رفع موانع موجود منتشر شده است و شرایط باید هر چه زودتر برای ثبت آن فراهم شود.
بنای تاریخی و مذهبی مسجد تاریخانه با معماری بی‌نظیر، هویت و نشان شهر دامغان استان سمنان است که باید به‌عنوان گنجینه‌ای باارزش برای نسل‌های آینده حفظ و حراست شود.
ثبت تاریخانه در فهرست آثار جهانی در حفظ این اثر ارزشمند موثر است و نشست برای ثبت جهانی این بنای ارزشمند در فهرست میراث جهان اسلام به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های یونسکو تا پایان تابستان امسال برگزار می‌شود. از سوی دیگر، تلاش مسوولان در ارائه پرونده کامل و بدون نقص، در ثبت جهانی در فهرست آثار جهان اسلام سرنوشت‌ساز است. آیسسکو (ISESCO) سازمان اسلامی آموزشی علمی و فرهنگی برای شناسایی، معرفی و حفاظت بهتر میراث جهان اسلام چند سالی است که در حال تدوین فهرستی از آثار شاخص فرهنگی و تاریخی جهان اسلام است. این فهرست به جهان اسلام اختصاص دارد و غیر از فهرست میراث جهانی یونسکو است و ثبت مسجد تاریخانه دامغان در این فهرست دستاوردی ارزشمند در رونق گردشگری، تبلیغ فرهنگ ایرانی و اسلامی و حفظ و حراست از اصالت و هویت به‌شمار می‌رود.
ظرفیت ثبت جهانی «تاریخانه» دامغان
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دامغان در گفت‌وگو با ایرنا، بیان کرد: مسجد تاریخانه به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و ارزشمندترین مساجد ایران، از اهمیت تاریخی و معماری بسیار بالایی برخوردار است و حفاظت از حریم این بنای ارزشمند، نه‌تنها برای حفظ هویت تاریخی دامغان بلکه برای تمام ایران و جهان اسلام امری ضروری است.
مجتبی اکبرپور ادامه داد: مسجد تاریخانه دامغان ظرفیت ثبت جهانی دارد و حفظ حریم آن، گامی مهم در جهت تحقق این هدف است که طبق گفته مدیر پرونده ثبت، یکی از مهم‌ترین پرونده‌های ایران در ۵۰‌سال گذشته است.
وی با اشاره به اقدامات مختلفی برای مناسب‌سازی حریم مسجد تاریخانه دامغان تاکنون، ادامه داد: تعیین حدود دقیق حریم یکی از مهم‌ترین معیارهاست که با مطالعات و بررسی‌های کارشناسی، حدود دقیق حریم مسجد مشخص شد و محدودیت ساخت‌وساز در حریم مسجد، برای ارتفاع ساختمان‌ها و نوع کاربری‌ها اعمال شده است اما باوجود این اقدام‌ها، همچنان چالش‌هایی در زمینه حفاظت از حریم مسجد تاریخانه وجود دارد.
اکبرپور به دلایل لزوم ثبت جهانی این مسجد تاریخی اشاره کرد و گفت: تاریخانه دامغان یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران و جهان اسلام محسوب می‌شود که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری می‌رسد. معماری این مسجد ترکیبی از سبک‌های معماری ساسانی و اسلامی است و دارای ویژگی‌های معماری منحصربه‌فرد در مسجد و مناره است. وی تصریح کرد: این مسجد به‌عنوان یکی از اولین مراکز اسلامی در ایران، نقش مهمی در گسترش اسلام و فرهنگ اسلامی در منطقه داشته است و در سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی برای ثبت جهانی آن و مکاتبات و رایزنی‌های مختلف انجام شد.
تاریخانه نماد فرهنگ و تاریخ دامغان
اکبرپور با بیان اینکه تاریخانه دامغان با مصوبه شورای فرهنگ عمومی به‌‌عنوان نماد این شهر تعیین ‌شد، گفت: بررسی و تهیه پرونده ثبت جهانی این بنا از سال ۱۴۰۰ و پس از طرح موضوع ثبت مساجد ایرانی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آغاز شد و امسال نیز تلاش‌ها به‌صورت جدی‌تر برای ثبت این مجموعه ارزشمند در حال پیگیری است.
وی ادامه داد: مطالعات اولیه روی این پرونده آغاز شد اما کار میدانی شروع نشده است. این مساله با توجه به اهمیت و زمان‌بر بودن کار میدانی، نیازمند اعتبار مناسب و همکاری واحدهای استانی و دیگر دستگاه‌هاست.
اکبرپور خاطرنشان کرد: نام مسجد تاریخانه دامغان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نامزدهای نهایی پرونده ثبت جهانی مساجد ایرانی مطرح‌ است و آغاز کار میدانی، نقش ساختار مدیریت شهری و توجه مردم را در تسهیل امر ثبت، بیش‌ از پیش نمایان می‌کند.
نیک‌نامی با اشاره به اینکه حریم آثار تاریخی در قوانین مرتبط معین شده است و رعایت آن تکلیف است، بیان کرد: آزادسازی حریم آثار تاریخی باید توسط نهادهای مربوطه در دستور کار قرار گیرد و به مرور اجرایی شود. این اقدام باید با حذف مجموعه‌های غیرمرتبط و نامانوس با فضای تاریخی ابنیه‌های تاریخی آغاز شود.
وی با بیان اینکه آزادسازی حریم باید به‌گونه‌ای انجام شود که بنای تاریخی، مرکز توجه قرار گیرد، افزود: در اطراف تاریخانه از جهت بصری موانع زیادی وجود دارد که باید به مرور حذف شود، ازجمله بناهای غیرمجاز و غیرمرتبط، سیم‌ها و تیرهای برق، مشاغل و حرفه‌هایی که در نزدیکی مجموعه است و با فضا در تعارض کامل قرار دارند.
نیک‌نامی به طرح ساماندهی ورودی تاریخانه اشاره کرد و گفت: نصب تابلوی راهنمای مناسب در ورودی و اقداماتی مشابه در مجموعه می‌تواند در معرفی این اثر فاخر کمک شایانی باشد.