پایانی سیاه بر دوران طلایی خانم نخست‌وزیر

فاطمه عباس‌پور‌شیرازی- جمعیت سرمست از خبر فرار نخست‌وزیر و بدون مشاهده مقاومتی از سمت نیروهای امنیتی، هیجان‌زده از پیروزی غیرمنتظره خود پس از اعتراضاتی که بسیاری آن را خونین‌ترین اعتراضات تاریخ پرآشوب این کشور با حدود 300 کشته می‌دانند به محل اقامت نخست‌وزیر هجوم بردند. این در حالی است که در همین زمان و سمت دیگر پایتخت جمعیت معترض تبر به دست از مجسمه شیخ مجیب رحمن، پدر نخست‌وزیر بالا رفتند و سر مجسمه مردی را خرد کردند که در نگاه بسیاری از اصلی‌ترین بنیان‌گذاران بنگلادش و پدر معنوی این کشور به حساب می‌رود. این اتفاقات در حالی صورت گرفت که ساعتی قبل از آن به طور رسمی اعلام شد که نخست‌وزیر کشور، شیخ حسینه پس از اعلام استعفای خود با بالگرد راهی هندوستان شده است و این پایانی بر طولانی‌ترین دوره ریاست دولت توسط یک زن در تاریخ مدرن بود.
این نخستین باری نبود که شیخ حسینه که اکنون باید او را نخست‌وزیر سابق بنگلادش بنامیم به هند فرار می‌کرد. پدر او به همراه اکثر اعضای خانواده طی یک کودتای نظامی در سال 1975 کشته شدند و این شروع دوران تبعید شش ساله او در هندوستان بود. او سرانجام در سال 1981 به کشور بازگشت و پس از سال‌ها مبارزه حزبی در انتخابات ژوئن ۱۹۹۶ به نخست‌وزیری رسید. دوران بیست ساله حکومت او سرشار از حواشی فراوان مانند اتهامات حقوق بشری، محدودیت گسترده مطبوعات و دخالت چند‌جانبه هندوستان در امور کشور بود اما بدون شک بارز‌ترین و غیرقابل انکار‌ترین ویژگی دوران حکومت او یک چیز است؛ رشد پایدار و همه‌جانبه اقتصادی که بنگلادش را طی یک دوره 10ساله از کشوری که اکثریت جمعیتش با فقر دست و پنجه نرم می‌کردند به یکی از اقتصادهای نوظهور در شرق آسیا بدل کرد، به گونه‌ای که بسیاری از کارشناسان از این جهش اقتصادی به عنوان یک معجزه یاد می‌کنند.
اما حسینه چگونه موفق شد این معجزه را در کشور 170‌میلیون نفری و فقیر بنگلادش رقم بزند؟ کارشناسان مهم‌ترین اقدامات او در این زمینه را سیاستگذاری، خصوصی‌سازی و اتکا به قواعد بازار آزاد، بهره‌گیری از تکنولوژی کشورهای توسعه یافته، استفاده از مزیت‌های داخلی، سیستم‌های جدید تامین مالی و بهبود کیفیت حکمرانی اقتصادی می‌دانند. اقداماتی که منجر شد تولید ناخالص داخلی بنگلادش در یک جهش باورنکردنی از پاکستان پیشی گرفته و در رقابت با کشور‌هایی همچون هندوستان قرار بگیرد. سرانجام در دهه پیش از همه‌گیری کرونا، اقتصاد بنگلادش با رشد سالانه ۷‌درصدی و تولید ناخالص حدود ۲‌هزار و ۵۰۰‌دلار به ازای هر فرد موفق شد هندوستان را پشت‌سر بگذارد.
سیاست صنعتی‌سازی بسیار موفق این کشور شامل اجازه واردات بدون عوارض گمرکی ماشین‌آلات صنعت پوشاک در مناطق صادراتی و مذاکره بر سر قرارداد‌های تجاری با ایالات متحده و اروپا منجر به درآمد 84‌درصدی صادرات این کشور از صنعت پوشاک شد؛ چنانکه طبق برآورد‌ها بنگلادش در سال 2020 حدود 20‌درصد از کل تیشرت‌های نخی صادر شده در جهان را به ارزش ۹‌میلیارد‌ دلار تولید و صادر کرد.
این استراتژی اقتصادی در بحث اشتغال نیز نتایج بسیار مثبتی به همراه داشت چنانکه منجر به ایجاد یک صنعت پیچیده پوشاک و به استخدام حدود ۴‌میلیون نفر در بیش از ۳‌هزار و ۵۰۰ کارخانه شد. کارخانه‌هایی که طبق تخمین‌ها حدود 43‌میلیارد‌ دلار به 167 کشور صادرات موفق داشته‌اند. در دوران همه‌گیری کرونا که صنعت نساجی بنگلادش با لغو سفارش از سراسر دنیا رو‌به‌رو شد و ممکن بود لقب سریع‌ترین رشد اقتصادی جهان را در پی رکود گسترده در بحث پوشاک از دست بدهد شیخ حسینه با یک کمک 588‌میلیون دلاری به بخش پوشاک کشور از این اتفاق جلوگیری کرد.
موفقیت در دوران کرونا
یکی دیگر از مولفه‌های نجات‌بخش اقتصاد این کشور در دوران همه‌گیری کرونا در وضعیت مساعد این کشور در بحث مازاد تراز پرداخت‌ها که یکی از شاخص‌های اصلی رشد اقتصادی به شمار می‌رود بود. اقتصاددانان معتقدند، رشد مازاد تراز پرداخت‌های بنگلادش در این برهه ناشی از عواملی نظیر افزایش چشمگیر میزان حوالجات ارزی، درآمد حاصله از صادرات کشور و نیز پایین آمدن قیمت جهانی سوخت بود. از سوی دیگر شیوع کرونا منجر به کاهش شدید واردات کالاهای سرمایه‌ای و سایر مواد اولیه صنعتی شده بود که این امر به رشد مازاد تراز پرداخت‌ها کمک شایانی کرد.
دولت خانم شیخ حسینه بار‌ها وعده داد با توجه به اقدامات حمایتی صورت گرفته شامل اعطای بسته تشویقی بنگلادش به زودی از این بحران اقتصادی عبور خواهد کرد؛ وعده‌هایی که با گذر چندین سال اکنون می‌توان مهر حقیقت روی آن زد. چنانکه طی دو سال کسری بودجه این کشور به کمتر از نصف رسید. بنگلادش سال مالی گذشته 2020 را با کسری بودجه حدود ۱۸‌میلیارد دلاری به پایان رساند. میزان کسری بودجه در بازه زمانی جولای تا اکتبر سال بعد 29/5‌میلیارد‌ دلار بود، اما این رقم در بازه زمانی جولای تا اکتبر سال مالی 2021 به 23/3‌میلیارد‌ دلار کاهش یافت.
احساسات ضدهندی
بسیاری از مخالفان شیخ حسینه او را به عامل دخالت گسترده هندوستان در استان‌های مرزی متهم کردند و کار را تا جایی پیش بردند که او را مظهر مداخله هند در سیاست بنگلادش معرفی می‌کردند. این حقیقت که همسایه بزرگ بنگلادش همیشه حامی مهمی برای او بوده است بر کسی پوشیده نیست. دهلی همیشه موقعیت خود در بنگلادش را به عنوان عامل مهمی برای امنیت هفت ایالت محصور در خشکی شمال ‌شرق هند دانسته که برخی از آنها با بنگلادش مرز مشترک دارند، بنابراین خانم حسینه به هند اجازه داده است که از مسیر بنگلادش برای انتقال کالاهای خود به این ایالت‌ها استفاده کند. او همچنین با گروه‌های شبه‌نظامی ضدهندی مستقر در بنگلادش قاطعانه مقابله می‌کرد که مساله‌ای کلیدی برای هند بود. با وجود تمام موارد فوق یک حقیقت غیرقابل انکار وجود دارد: در دوران حکمرانی همین فرد بود که بنگلادش به رویای دست‌نیافتنی پشت‌سر گذاشتن هندوستان در رشد اقتصادی رسید و حتی بخش عمده‌ای از واردات هندوستان را به خود اختصاص داد. چنانکه نشریه «مانی کنترل» در گزارشی به نقل از بانک توسعه آسیا در گزارش «چشم‌انداز رشد آسیا در سال ۲۰۱۹» اعلام کرد که در سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ رشد اقتصادی بنگلادش از 1/7‌درصد به 9/7‌درصد افزایش یافته است. این در حالی است که رشد اقتصادی هند در دوره مشابه از ۸‌درصد به ۷‌درصد کاهش یافته است.
آینده بنگلادش
سجیب وازد پسر شیخ حسینه درباره وضعیت مادرش گفت: او برای اطمینان از امنیتش و به اصرار ما به هندوستان رفته است. او از اینکه با وجود به کار بردن تمام تلاشش در مقابل اقلیت معترض قرار گرفته است ناامید شده و تلاشی برای بازگشت سیاسی نخواهد کرد. از سمت دیگر گزارش‌ها حاکی از آن است که حسینه قصد دارد تا زمان قبول پناهندگی سیاسی‌اش از سمت انگلستان در هند بماند. ارتش در بنگلادش بار‌ها این اطمینان را به مردم داده که قرار است طی نشستی با حضور رهبران دانشجویان معترض، اعضای احزاب و سایر جریان‌ها دست به تشکیل دولت موقت بزند. تمام اخبار حاکی از این است که عمر سیاسی حسینه به احتمال زیاد به پایان خود رسیده است. اکنون مساله باقی مانده مسیر آینده اقتصادی و سیاسی بنگلادش است؛ کشوری که طبق اکثر پیش‌بینی‌ها و شواهد قرار بود تا سال 2041 به لیست 50 اقتصاد ثروتمند جهان وارد شود و بالاترین رشد اقتصادی را داشت. حال باید دید آیا بنگلادش بدون شیخ حسینه بر مسند قدرت همچنان می‌تواند به جاده موفق خود ادامه دهد یا این روند طلایی با خروج او از کشور به پایان کار خود می‌رسد؟ آن هم در شرایطی که روز گذشته اعلام شد محمد یونس اقتصاددانی که جایزه نوبل را در کارنامه خود دارد به عنوان سرپرست موقت نخست‌وزیری منصوب شده و کارشناسان معتقدند که باید دید وی می‌تواند در خلاء حضور خانم حسینه و در همکاری با ارتش شرایط را برای گذار آرام کشور به سمت ثبات فراهم کند
یا خیر؟