وضعیت نامعلوم تئاتر

گروه فرهنگ و هنر- تئاتر در هر جامعه‌ای فراتر از یک سرگرمی یا هنر صحنه‌ای ساده است؛ این هنر ریشه‌دار یک نهاد اجتماعی محسوب می‌شود که بازتاب‌دهنده فرهنگ، تاریخ، مسائل اجتماعی و دغدغه‌های عمومی است. در ایران، تئاتر همواره بستری برای گفت‌وگوهای اجتماعی، انتقادهای سازنده و ترویج آگاهی بوده اما وضعیت فعلی آن نشان می‌دهد که این نهاد مهم در سایه بی‌توجهی و چالش‌های گوناگون، روزبه‌روز به حاشیه رانده می‌شود. با نگاهی به تاریخ معاصر تئاتر ایران، درمی‌یابیم که این هنر همواره آینه تمام‌نمای جامعه بوده است. از آثار سیاسی و اجتماعی دوران مشروطه گرفته تا تئاترهای تجربی و هنری پس از انقلاب، این هنر کوشیده است به مسائل مردم بپردازد و آنها را به تفکر وادارد. اما امروزه نبود حمایت‌های دولتی، کمبود منابع مالی، سانسورهای گسترده و کاهش استقبال عمومی، تئاتر را با بحران هویت روبه‌رو کرده است. مهم‌تر از همه، عدم برنامه‌ریزی بلندمدت و نادیده گرفتن جایگاه تئاتر به‌عنوان یک نهاد اجتماعی باعث شده که این هنر به‌تدریج از نقش تاثیرگذار خود فاصله بگیرد. نباید فراموش کرد که تئاتر فقط یک هنر نمایشی نیست بلکه فضایی است که در آن مسائل اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی به چالش کشیده می‌شوند. تئاتر به مردم این امکان را می‌دهد که بدون واسطه با واقعیت‌های جامعه روبه‌رو شوند، صداهای خاموش را بشنوند و خود را در موقعیت‌های دیگران تصور کنند. این ویژگی‌های منحصربه‌فرد، تئاتر را به ابزاری قدرتمند برای تغییرات اجتماعی تبدیل می‌کند. بنابراین تاکید بر تئاتر به‌عنوان یک نهاد اجتماعی، ضرورتی انکارناپذیر است. این هنر می‌تواند پل ارتباطی میان مردم و مسوولان باشد، بستری برای بیان مطالبات عمومی فراهم کند و به بهبود سواد فرهنگی جامعه کمک کند اما برای تحقق این امر، نیازمند توجه ویژه از سوی مسوولان فرهنگی، افزایش حمایت‌های مالی و ایجاد فضای آزاد برای خلاقیت هنرمندان هستیم.
فرهاد مهندس‌پور شامگاه شنبه (1۱اسفند۱۴۰۳) در نشست «نقش نهادهای فرهنگی در وضعیت تئاتر امروز ایران» که توسط تماشاخانه‌ ایران‌شهر در سالن استاد ناظرزاده برگزار شد، اظهار کرد: در شرایطی قرار گرفته‌ایم که نسبت‌به حرف‌هایی که در جامعه زده می‌شود واکنشی نداریم و سکوت می‌کنیم. واسطه منطقی بین کسی که چیزی را می‌خواهد بیان کند و کسی که آن را دریافت می‌کند، وجود ندارد. متن استدلال می‌کند و این را می‌شود تشخیص داد. او افزود: ما مانند مردمی هستیم که در گوش‌هایمان زیاد حرف می‌زنند و خیلی‌ چیزها را هم بیان می‌کنیم. وضعیت تئاتر معلوم نیست، چون در همین شلوغی که راه می‌اندازیم گم شده است. تئاتر خود یک نهاد اجتماعی است و روی همین نهاد تاکید می‌کنم. او با اشاره به توقیف سریال تاسیان گفت: اگرچه معتقدیم قوه قضاییه چه ربطی می‌تواند به سریال داشته باشد اما در حقیقت این رابطه وجود دارد. مهندس‌پور با اشاره به جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر و دولتی برگزار شدن آن اظهار داشت: این جشنواره می‌تواند دولتی باشد مگر ما تئاتر دولتی داریم که جشنواره دولتی برای آن داشته باشیم؟ اما برگزاری دولتی این جشنواره در جامعه مقبول می‌افتد. مهندس‌پور گفت: اگر تئاتر ایران یک نهاد اجتماعی است چه ویژگی‌هایی دارد که از دیگر نهادهای اجتماعی دیگر آن را متمایز می‌کند؟ تمایز در ویژگی‌های آن است. اگر مانیفستی داشتیم می‌دیدیم که گروه‌های چندنفره در این میان تمایزهایی دارند ولی میل به بیان این تمایزها را ندارند. بنابراین جامعه تئاتری خودش با خودش تناقض دارد. این کارگردان سرشناس تئاتر گفت: تمایزهای قابل‌توجهی وجود دارد و تئاتر درون خود حامل ویژگی‌های متمایز و حتی متضاد و چنین جامعه‌ای، جامعه‌ای رنگارنگ است. ویژگی متناقضی که تئاتر دارد آن را نسبت‌به نهادهای درون خود و بیرون تئاتر متمایز می‌کند. مهندس‌پور با طرح این سوال که آیا تئاتر نهاد بی‌قدرت است یا خیر؟ گفت: اگر یک نهاد بی‌قدرت است پس رهایش کنید. اما تئاتر طبق ایده ‌هابل، یک نهاد قدرتمند است. اگر در آستانه پرسش قرار بگیریم به بهترین مرحله ممکن رسیدیم.
حسین پاکدل، نویسنده و کارگردان تئاتر گفت: من به‌دلیل اینکه به گفت‌وگوها اکراه دارم سعی کردم بنویسم و با مراجعه به نوشته‌هایم صحبت کنم. من هم نسبت به این عنوان حساسیت نشان می‌دهم. از آنجا که واژه‌ها از معانی تهی شده‌اند تا به یک معنای مشترک برسیم باید در ابتدا به یک مفهوم مشترک برسیم. اعمالی که انجام می‌شود ضد فرهنگ است اما برخلاف این عقیده، فرهنگی محسوب شده و آسیب خود را می‌زند. او افزود: انگار که یک بیماری را پیش پزشکی آورده‌ایم و پزشک یک برنامه‌ به او می‌دهد. مسائلی که ۲۰، ۳۰ سال پیش در چنین نشست‌هایی در دانشگاه‌ها و تالارها برگزار می‌شد، با امروز خیلی متفاوت است. پاکدل گفت: انسان تنها موجودی است که با فرهنگ زندگی می‌کند و یک تلقی از فرهنگ دارد. انسان براساس این فرهنگ روزبه‌روز جلوتر رفته و ممکن است هرروز در برابر مسائل واکنش‌های مختلفی داشته باشد. فرهنگ بسته به شرایط فرق می‌کند. او اضافه کرد: تئاتر بیشترین تاثیر را در مقابله با ضد فرهنگ یا تعامل با فرهنگ‌های مختلف دارد. جنگ و موشک‌باران هم بر فرهنگ و اعتقادات مردم تاثیر می‌گذاشت. همه اینها روی فرهنگ جمعی ما تاثیر می‌گذاشت. نهادهای فرهنگی هم کار فرهنگی می‌کنند تا در جامعه تاثیرات خود را بگذارند و قوانین موجود می‌شود قوانین زیرمجموعه. پاکدل اظهار داشت: فرهنگ را نهادهای قدرتمند جا می‌اندازند. گروه حاکم به‌دنبال تحمیل دیدگاه و فرهنگ خود است. فرهنگ علاوه‌بر این تحمیل، ما را در شرایط پذیرش یا عدم پذیرش قرار می‌دهد. او افزود: این‌گونه نیست که این هنر، بیمار رو به مرگ است. اتفاقا نسل حاضر پاسخگوی نیازهای خود است همانگونه که نسل ما پاسخگوی نیازهای خود بود. پاکدل گفت: با یک برنامه‌ریزی حساب‌شده نوشته‌شده یا نشده، به امروز رسیدیم. برای اینکه رسالت اصلی تئاتر کم نشود، هیچ هنری به اندازه تئاتر نیست و باید از راهکارها بهره گرفت. او ادامه داد: بازیگرانی که از عهده نقش‌های سنگین در تئاتر برمی‌آیند، از بین مردان و زنان به 100نفر هم نمی‌رسد اما در این مدت خیلی از اینها ترور شخصیت شدند. ما از جهت فرهنگی همیشه در گذشته زندگی می‌کنیم. در آینده زیست نمی‌کنیم و همیشه گذشته را پیش‌بینی کرده‌ایم. پاکدل گفت: جدای از اینکه تئاتر کهن‌ترین، شکیل‌ترین و انسانی‌ترین شکل هنر است و گاهی وقت‌ها تاثیر چند جلد رمان و کتاب را دارد، قدرتمند است اما هنر مزاحمی نیست، آینه است، مدیرانی که با تئاتر نسبتی نداشتند جامعه را عقب بردند و آنهایی که با آن آشنایی داشتند تئاتر را پیش بردند. چون عقبه داشت و به‌سبب عقبه تئاتر، آنچه می‌بینیم، خلق شدند. تله‌تئاترهای بزرگی داشتیم که بسیار بی‌نظیر بودند. اما اکنون صداوسیمای ما نسبتی با تئاتر ندارد و تله‌تئاتری تولید نمی‌شود. این بازیگر در پایان گفت: نگرش در گذشته به‌گونه‌ای بود که فرمانداران و استانداران و حتی از مدیران وزارت خارجه برای تماشای تئاتر می‌آمدند و در محافل بزرگ بین‌المللی تئاتر ایرانی زبانزد بود. تصویری از هنر ایران توسط تئاتر در جهان تبلور می‌کرد.