نقشه هند برای روسیه

گروه بین‌الملل- محمدرضا ستاری- زمانی که در اسفند ماه ۱۴۰۰ نیروهای روسیه با ورود به خاک اوکراین، بزرگ‌ترین جنگ اروپا پس از جنگ جهانی دوم را رقم زدند، کشورهای جهان با ایستادن در کنار مسکو یا کی‌یف از دو سو تحت فشار قرار گرفتند. در این میان هند برای بیش از یک سال و نیم است که تعادل میان دو طرف را مدیریت و همواره از محکوم کردن روسیه به عنوان متحد قدیمی خود اجتناب کرده است، اما حالا کارشناسان معتقدند در آستانه اجلاس سران گروه ۲۰ که در دهلی‌نو برگزار می‌شود، نارندرا مودی نخست‌وزیر این کشور احتمال دارد که نسبت به روسیه چرخش سیاست داشته باشد.
می‌دانیم که هند و روسیه شرکای دوران جنگ سرد هستند و از لحاظ تاریخی هم هندی‌ها ارتش و سیستم دفاعی‌شان وابسته به روسیه بوده است. همچنین پس از گذشت بیش از ۳۰ سال از فروپاشی شوروی، هند به عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقتصادهای دنیا، سومین خریدار نفت روسیه بعد از اتحادیه اروپا و چین است. با این حال طبق گزارشی که اخیرا الجزیره منتشر کرده، به نظر می‌رسد هندی‌ها در مورد جنگ اوکراین صریح‌تر از قبل شده‌اند.
آمارها نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر هند خریدهای تسلیحاتی خود را از روسیه کاهش داده و در عوض به مشتری مهم آمریکا، فرانسه و اسرائیل تبدیل شده است. در همین راستا سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا هند به آرامی در حال دور شدن از روسیه است؟
پاسخ کوتاه به پرسش بالا این است که در کوتاه‌مدت بعید است هند رسما راه خود را از روسیه جدا کند، اما از آنجایی که ممکن است نزدیکی و اتحاد استراتژیک برای جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیک دهلی‌نو هزینه‌زا باشد، نارندرا مودی در حال تقویت روابط خود با غرب و کاهش برخی از مناسبات با روسیه است.
سیر تاریخی روابط هند و روسیه
اتحاد استراتژیک میان هند و روسیه در طول جنگ سرد شکل گرفته و حتی با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نیز ادامه پیدا کرد. به طور مثال شاهد بودیم که روس‌ها تحریم‌های اعمال‌شده از سوی آمریکا، ژاپن و چند کشور دیگر را به واسطه آزمایش اتمی هند در سال ۱۹۹۸ وتو کردند.
همچنین نزدیک به ۷۰ درصد از هواپیماهای جنگی مورد استفاده نیروی هوایی و نیروی دریایی هند، ۴۴ درصد از کشتی‌های جنگی و زیردریایی‌های این کشور و بیش از ۹۰ درصد از خودروهای زرهی ارتش از مبداء روسی هستند. این دو با همکاری یکدیگر موشک کروز مافوق صوت BrahMos را ساختند که اکنون به فیلیپین صادر می‌شود. حتی در سال ۲۰۱۲، هند یک زیردریایی هسته‌ای را از روسیه اجاره کرد. روسیه همچنین شریک ثابت برنامه هسته‌ای غیرنظامی هند بوده و به دهلی‌نو در ساخت نیروگاه هسته‌ای کودانکولام در ایالت جنوبی تامیل نادو کمک کرده است؛ مجموعه‌ای که به طور دائم نیز در حال گسترش است.
در چنین شرایطی کارشناسان معتقدند در حالی که روابط هند با غرب در سه دهه گذشته به طور چشمگیری تقویت و نفوذ جهانی روسیه ضعیف شده است، دهلی‌نو مراقب بوده که با مسکو دشمنی نکند؛ به طوری که اخیرا وزیر خارجه سابق هند در مصاحبه‌ای تاکید کرده هر چند روابط ما با غرب از لحاظ ماهیتی و استراتژیکی نزدیک‌تر شده، اما این نزدیکی به قیمت کاهش روابط با روسیه نخواهد بود.
حتی در این میان شاهد هستیم که شروع جنگ اوکراین به نوعی سبب تحول در روابط میان دهلی‌نو و مسکو شده است، چراکه قبل از جنگ هند خریدار نفت روسیه نبود، اما با شروع تحریم‌های غرب علیه مسکو، هندی‌ها به صورت گسترده و با تخفیف زیاد مشغول خرید نفت روسیه هستند. براساس داده‌های مرکز تحقیقات انرژی و هوای پاک، از زمان آغاز جنگ، هند بیش از ۳۴ میلیارد یورو (۷/۳۶ میلیارد دلار) نفت از روسیه وارد کرده است. همچنین در سال ۲۰۲۳، هند به بزرگ‌ترین خریدار نفت خام روسیه تبدیل شد و ۳۸ درصد از این صادرات را به خود اختصاص داد. به همین دلیل است که مقامات هندی تاکید دارند چنین موضوعی بخشی از خودمختاری استراتژیک دهلی‌نو است که نشان می‌دهد این کشور متعلق به هیچ اردوگاهی نیست و براساس منافع ملی خود عمل می‌کند.
نشانه‌های افول روابط
در این راستا برخی از تحلیلگران معتقدند که با توجه به واقعیت‌های ژئوپلیتیکی، شواهد نشان می‌دهد تصور هند از منافع ملی خود ممکن است در حال تغییر باشد.
در واقع و در شرایطی که روسیه همچنان بزرگ‌ترین تامین‌کننده تجهیزات دفاعی هند است، طبق آخرین داده‌های موجود، صادرات سلاح روسیه به هند در دهه گذشته حدود ۶۵ درصد کاهش یافته و به ۳/۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسیده است. در عین حال، خریدهای تسلیحاتی و دفاعی هند از ایالات‌متحده تقریبا ۵۸ درصد افزایش یافته و به ۲۱۹ میلیون دلار رسیده است. به طور مشابه، خرید هند از فرانسه حدود ۶ هزار درصد افزایش یافته و به ۹/۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ رسیده است.
در این رابطه تنها روابط سخت‌افزاری نظامی نیست که در میان دو کشور در حال تغییر یافتن است، بلکه شواهد نشان می‌دهد نارندرا مودی نخست‌وزیر هند که در ابتدا در مورد جنگ روسیه با اوکراین چندان اظهارنظری نمی‌کرد، چندی قبل خطاب به پوتین گفت که دوران امروز دوران جنگ نیست!
در واقع مودی اکنون مکررا هند را به عنوان یک صلح‌ساز بالقوه مطرح و چندین بار با پوتین و ولودیمیر زلنسکی صحبت کرده است.
علاوه بر این در حالی که پالایشگاه‌های هند از زمان آغاز جنگ، نفت خام روسیه را خریداری می‌کنند، این خریدها شروع به کاهش کرده است.
براساس داده‌های منتشر‌شده، در ماه جولای، واردات نفت خام روسیه از هند به دلیل کاهش فصلی تقاضا در فصل باران‌های موسمی و تعمیر و نگهداری سالانه در پالایشگاه‌ها، ۸ درصد کاهش یافته است. جدای از این، تخفیف نفت روسیه تا ۸۷ درصد کاهش یافته، به طوری که این تخفیفات از ۲۵ تا ۳۰ دلار به ۴ دلار در هر بشکه افت کرده است.
به گفته کارشناسان، این امر ادامه خرید از مسکو را برای دهلی‌نو به گزینه‌ای کمتر جذاب تبدیل کرده است. همچنین از آنجا که برخی پرداخت‌ها نیز قرار بوده با یوآن چین انجام شود، هندی‌ها به واسطه تنش‌هایی که با پکن دارند، چنین مساله‌ای را برای منافع خود مناسب نمی‌بینند.
در چنین شرایطی هپیمون جیکوب تحلیلگر سیاست خارجی و دانشیار مطالعات خلع سلاح در دانشگاه جواهر لعل نهرو دهلی‌نو در گفت‌و‌گویی که با الجزیره داشته، تشنگی هند برای نفت خام روسیه را خرید فرصت‌طلبانه توصیف کرده و معتقد است: خرید انرژی نشان‌دهنده هیچ‌گونه پیشرفت بزرگی در روابط دو کشور نیست. به گفته جیکوب، آنچه اهمیت دارد، روابط بین مردم و سرمایه‌گذاری‌های دوجانبه است که هر دو چندان گسترده نیست. در این راستا، طبق داده‌های دولت هند، حدود ۱۴ هزار هندی در روسیه زندگی می‌کنند که ۴۵۰۰ نفر آنها دانشجو یا دانش‌آموز هستند. اطلاعات مربوط به تعداد روس‌های ساکن هند در دسترس نیست، اما جیکوب تخمین می‌زند که بسیار کمتر از هندی‌های ساکن روسیه است. این در حالی است که در مقابل، ۹/۴ میلیون نفر هندی‌الاصل در ایالات‌متحده زندگی می‌کنند و ۸/۲ میلیون نفر دیگر در بریتانیا و اتحادیه اروپا ساکن هستند.
به طور مشابه، تجارت دوجانبه بین مسکو و دهلی‌نو برای سال مالی منتهی به مارس ۲۰۲۳، ۴۹ میلیارد دلار بود که یک‌سوم تجارت ۱۲۹ میلیارد دلاری هند با ایالات‌متحده است. به همین دلیل جیکوب معتقد است: توانایی روسیه برای ایستادن به عنوان یک شریک در پشت هند به طور چشمگیری کاهش یافته است. یکی از دلایل اصلی چنین موضوعی تقویت سریع روابط روسیه با چین است که هند آن را یک تهدید استراتژیک بزرگ می‌داند. هر سیستم تسلیحاتی که روسیه به هند می‌فروشد، اکنون به چین نیز می‌فروشد یا می‌تواند بفروشد. یک نمونه سیستم دفاع موشکی اس-۴۰۰ است که روسیه آن را به چین و هند فروخته است. این سیستم بخشی از چتر امنیتی دهلی‌نو برای نشست G20 است. بنابراین تمایل هند به مات کردن چین با استفاده از کمک روسیه به جایی نرسیده است. به عبارت دیگر، توانایی روسیه برای میانجیگری بین چین و هند بسیار محدود است.
علاوه بر این، منافع هند اکنون از نظر ژئوپلیتیکی به منطقه هند و اقیانوس آرام کشیده شده؛ جایی که پکن را به عنوان رقیب اصلی خود می‌بیند.
از این نظر، روسیه دیگر شریک طبیعی هند نیست. هر چند که این بدان معنا نیست که هند قصد داشته باشد به طور کامل از روسیه جدا شود.