نساجی، قربانی سود رانتی 2/‏2‌میلیارد دلاری واردات

تسنیم- براساس آمار رسمی، از سال۱۴۰۰ واردات پارچه با افزایش بیش از دو برابری مواجه شده به‌عبارتی این موضوع به معنای خروج سالانه حدود ۸۰۰‌میلیون دلار ارز از کشور برای واردات کالایی است که حداقل بخشی از آن قابلیت تولید در داخل کشور را دارد.
بررسی آمار واردات پارچه طی سال‌های1395 تا 1402 از یک تغییر الگوی قابل تامل حکایت دارد. تغییری که نه‌تنها در حجم و ارزش واردات، بلکه در ترکیب کالاهای وارداتی نیز نمود یافته و پرسش‌های جدی را پیش‌روی سیاستگذاران و فعالان این صنعت قرار داده است.
آمارها نشان می‌دهد در سال1399 حجم واردات پارچه به ایران حدود 8/‏61‌میلیون کیلوگرم به ارزش تقریبی 323‌میلیون دلار بوده است. اما تنها یک‌سال بعد، در سال1400، این رقم به‌طرز چشمگیری افزایش یافته و به حدود 9/‏136‌میلیون کیلوگرم به ارزش 5/‏749‌میلیون دلار رسیده است. به عبارت دیگر، تنها در فاصله یک‌سال، واردات پارچه از نظر وزنی 6/‏121‌درصد و از نظر ارزش دلاری 132‌درصد افزایش یافته است. درحالی‌که بررسی آمارهای اقتصادی مرکز آمار و بانک مرکزی موید کوچک‌شدن سبد هزینه‌های پوشاک در سبد خانوار است و آمارهای تولیدی کشور نیز موید رونق خاص در تولید نبوده است.
این روند صعودی در سال‌های بعد نیز ادامه داشته و در سال1402 به اوج خود رسیده است. در این سال، واردات پارچه به حدود 9/‏163‌میلیون کیلوگرم به ارزش 5/‏824‌میلیون دلار افزایش یافته که نسبت به سال1399، افزایشی 165‌درصدی در وزن و 155‌درصدی در ارزش را نشان می‌دهد.
بررسی روند واردات پارچه طی دوره هشت‌ساله 1395 تا 1402 نشان می‌دهد، الگوی واردات به دو دوره کاملا متمایز قابل تقسیم است. دوره اول، سال‌های1395 تا1399 است که در آن واردات پارچه با نوساناتی همراه بوده، اما به‌طور میانگین سالانه حدود 8/‏81‌میلیون کیلوگرم به ارزش 6/350‌میلیون دلار بوده است. دوره دوم، سال‌های1400 تا 1402 است که در آن میانگین سالانه واردات به حدود 5/‏144‌میلیون کیلوگرم به ارزش 7/‏751‌میلیون دلار افزایش یافته است. این افزایش به معنای رشد 7/‏76‌درصدی از نظر وزنی و 4/‏114‌درصدی از نظر ارزش دلاری است.
چنین افزایش ناگهانی و پایداری در واردات یک کالای استراتژیک مانند پارچه، نمی‌تواند تنها ناشی از تغییرات طبیعی بازار باشد.
بررسی داده‌های آماری حاکی از یک تغییر ساختاری بنیادین در الگوی واردات پارچه به ایران است. در سال‌های 1395 تا 1398، پارچه‌های صنعتی بیش از نیمی از وزن واردات را تشکیل می‌دادند. به‌عنوان مثال، در سال1395، حدود 58‌درصد از وزن کل واردات پارچه مربوط به پارچه‌های صنعتی بوده است. این سهم در سال 1396 به 3/‏61‌درصد افزایش یافته و در سال‌های1397 و 1398 نیز همچنان بالای 50‌درصد باقی مانده است. اما از سال 1399 به بعد، این الگو به‌طور چشمگیری تغییر کرده است. در سال 1399، سهم پارچه‌های صنعتی به 4/‏39‌درصد کاهش یافته و در سال‌های 1400 تا 1402 به کمتر از 17‌درصد رسیده است. در مقابل، سهم پارچه‌های غیرصنعتی از کل واردات به شدت افزایش یافته و از 42‌درصد در سال1395 به بیش از 85‌درصد در سال1402 رسیده است. این تغییر ساختاری در واردات پارچه از آن جهت حائز اهمیت است که برخلاف پارچه‌های صنعتی، بسیاری از پارچه‌های غیرصنعتی قابلیت تولید در داخل کشور را دارند و افزایش واردات آنها می‌تواند به‌معنای آسیب به تولیدکنندگان داخلی باشد.
تغییر الگوی واردات افزایش واردات پارچه‌های غیرصنعتی از سال1399 آغاز شده و در سال1400 به اوج خود رسیده است. این تغییر در زمانی رخ داده که کل واردات پارچه نیز به‌شدت افزایش یافته است. پارچه‌های غیرصنعتی عمدتا در صنایع پوشاک، مبلمان و محصولات مصرفی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این پارچه‌ها معمولا تنوع بیشتری دارند و بازار مصرف گسترده‌تری را پوشش می‌دهند. از طرف دیگر، پارچه‌های صنعتی بیشتر در زمینه‌های تخصصی مانند صنایع خودروسازی، ساختمان، پزشکی و نظامی کاربرد دارند. افزایش سهم پارچه‌های غیرصنعتی در واردات می‌تواند نشان‌دهنده تغییر در ساختار تقاضای داخلی، افزایش قدرت رقابتی واردات در مقابل تولید داخلی، یا تغییر در سیاست‌های تجاری و ارزی کشور باشد. همچنین باید به این نکته اشاره کرد که واردات پارچه‌های صنعتی در طول این دوره هشت‌ساله، با وجود نوسانات، روند نسبتا ثابتی داشته و از نظر وزنی بین 22 تا 46‌میلیون کیلوگرم در سال (به استثنای سال 1396) در نوسان بوده است. این می‌تواند نشان‌دهنده وابستگی نسبتا ثابت صنایع کشور به این نوع پارچه‌ها باشد و با عنایت به روند ثابت واردات پارچه‌های صنعتی، این افزایش واردات پارچه می‌تواند موید خلأ‌های قانونی برای دریافت ارز آسان و ارزان برای واردات پارچه باشد. در مقابل، واردات پارچه‌های غیرصنعتی از حدود 30‌میلیون کیلوگرم در سال1395 به بیش از 139‌میلیون کیلوگرم در سال1402 افزایش یافته است. این افزایش چشمگیر در واردات پارچه‌های غیرصنعتی که عمدتا قابلیت تولید در داخل کشور را دارند، پرسش‌هایی را درباره عوامل موثر بر این تغییر و پیامدهای آن برای صنعت نساجی کشور مطرح می‌کند و می‌تواند موید رانت چند نرخی بودن ارز و اختلاف نرخ ارز نیما و بازار آزاد باشد ضمن اینکه حجم قابل‌ملاحظه‌ای از این واردات توسط تجار و بازرگانان و از مناطق آزاد وارد کشور شده است و پارچه‌های وارداتی نیز عملا با نرخ ارز آزاد در اختیار بازار قرار داده شده است.
افزایش چشمگیر واردات پارچه‌های غیرصنعتی از سال1400 به بعد، پدیده‌ای نیست که بتوان آن را تنها با تغییرات طبیعی بازار توضیح داد. بررسی‌ها و تحلیل‌های اقتصادی نشان می‌دهد چند عامل کلیدی در این پدیده نقش داشته‌اند که مهم‌ترین آنها شکاف بین نرخ ارز نیمایی و بازار آزاد و همچنین نقش مناطق آزاد تجاری در تسهیل واردات بوده است. شاید مهم‌ترین عامل تاثیرگذار بر افزایش واردات پارچه، اختلاف قابل‌توجه بین نرخ ارز نیمایی (مورد استفاده در محاسبات گمرکی) و نرخ ارز در بازار آزاد بوده است. این اختلاف که از سال1399 به بعد به میزان قابل‌توجهی افزایش یافت، منجر به ایجاد رانت اقتصادی و انگیزه قوی برای واردات شده است. واردکنندگان با استفاده از ارز نیمایی که به مراتب ارزان‌تر از ارز آزاد است، کالای مورد نظر خود را وارد می‌کنند و آن را با قیمت‌های متاثر از نرخ ارز آزاد در بازار داخلی به فروش می‌رسانند.
این اختلاف قیمت، حاشیه سود بسیار بالایی را برای واردکنندگان ایجاد می‌کند که می‌تواند بسیار فراتر از سود تولید داخلی همان کالا باشد. برای درک بهتر این موضوع، به‌عنوان مثال، در سال1400، در برخی مقاطع زمانی، نرخ ارز نیمایی حدود 24‌هزار تومان بود، در حالی که نرخ ارز در بازار آزاد به بیش از 30‌هزار تومان می‌رسید. این اختلاف حدود 25‌درصدی به این معنی بود که یک واردکننده می‌توانست با واردات پارچه و فروش آن در بازار داخلی، حتی بدون ایجاد هیچ ارزش‌افزوده‌ای، سودی حدود 25‌درصد به دست آورد. در سال‌های بعد، این اختلاف در برخی مقاطع به بیش از 50‌درصد نیز رسید. چنین حاشیه سودی برای هر کسب‌وکاری وسوسه‌انگیز است و طبیعی است که منجر به هجوم واردکنندگان به این بازار و افزایش حجم واردات شود. این شکاف ارزی، به‌ویژه برای کالاهایی مانند پارچه‌های غیرصنعتی که حجم بالایی داشته و با تعرفه‌های نسبتا پایین وارد می‌شوند، انگیزه قوی‌تری برای واردات ایجاد می‌کند. عامل مهم دیگر در افزایش واردات پارچه، نقش مناطق آزاد تجاری بوده است. طبق اظهارات کارشناسان صنعت نساجی، بیش از 90-85‌درصد واردات پارچه از طریق مناطق آزاد تجاری انجام می‌شود. این مناطق با برخورداری از مزایای ویژه گمرکی و معافیت‌های مالیاتی، بستری مناسب برای تسهیل واردات فراهم می‌کنند.