نئوم 8/‏8‌تریلیون دلاری؛ از رویا تا واقعیت

محمدرضا ستاری – این مراسم قرار بود جشن افتتاحیه عربستان سعودی جدید باشد. ویل اسمیت، تام بردی و سایر سلبریتی‌ها در جزیره‌ای شنی در دریای سرخ گرد هم آمدند که مملو از هتل‌های لوکس بود. این مراسم در ماه اکتبر، افتتاحیه پر زرق و برق بخش اول «نئوم» بود؛ یک کلانشهر برنامه‌ریزی‌شده با فناوری‌های پیشرفته و معماری شگفت‌انگیز که سنگ بنای برنامه سعودی‌ها برای دور شدن از اقتصاد نفتی محسوب می‌شود اما واقعیت‌هایی در پس این ابر پروژه وجود دارد که در سایه هیاهوی رسانه‌ای کمتر به آن توجه می‌شود.
در نگاه اول، توسعه نسبتا ساده و کم‌ارتفاع طرح «سِنداله» با سه سال تاخیر و هزینه‌ای نزدیک به ۴‌میلیارد دلار (یعنی سه برابر بودجه اولیه) روبه‌رو شده است. در واقع باوجود مراسم افتتاحیه، هتل‌ها ناتمام مانده بودند، بادهای شدید کشتی‌ها و زمین گلف را تعطیل کرده و بخش زیادی از سایت هنوز در حال ساخت بود.
نکته مهم این است که محمد بن سلمان ولیعهد سعودی و معمار اصلی نئوم، به‌طور غیرمنتظره‌ای در این مراسم غایب بود و اسناد هیات‌مدیره نئوم هزینه این مراسم افتتاحیه را حداقل ۴۵‌میلیون دلار برآورد کرده‌ است. چند هفته بعد از این ماجرا، نضمی النصر به‌عنوان مدیرعامل مورد علاقه محمد بن‌سلمان از پروژه نئوم کنار گذاشته شد و حالا تیمی جدید مسوولیت این طرح کلان را به عهده گرفته است.
در همین راستاست که کارشناسان معتقدند: پس از هزینه بیش از ۵۰‌میلیارد دلاری برای رویاهای بلندپروازانه ولیعهد عربستان که شامل پیست اسکی در کوه‌های خشک، منطقه تجاری شناور و پروژه The line (دو برج با ارتفاع 500متر و طول 170‌کیلومتر) می‌شود، اکنون این طرح با واقعیت‌ها و چالش‌های اساسی مواجه شده است زیرا طبق گزارشی که روزنامه وال‌استریت‌ژورنال منتشر کرده، هزینه‌ها سر به فلک کشیده، تاخیر در انجام کارها همه جا را فراگرفته و تصمیم سال گذشته برای کاهش فاز اول نئوم، این شهر بیابانی را از جذب ساکنان کافی برای تبدیل شدن به یک قطب تجاری مدرن محروم کرده است.
منشأ مشکلات نئوم
بررسی‌های به عمل آمده نشان می‌دهد رویای بن سلمان برای احداث یک ابر شهر هوشمند نه‌تنها او، بلکه مدیرانش را نیز از برآورد صحیح هزینه‌ها و چالش‌های پیش‌رو غافل کرده است. این موضوع براساس گفته‌های کارمندان سابق و یک گزارش حسابرسی داخلی تایید شده است.
در این راستا، گزارش حسابرسی با عنوان «پیش‌نویس نهایی» نشان می‌دهد که مدیران، گاهی با کمک مشاوران قدیمی پروژه مانند موسسه مکنزی، فرضیات غیرواقع‌بینانه و خوشبینانه‌ای را در طرح تجاری نئوم جای داده‌اند تا هزینه‌های فزاینده را توجیه کنند. این گزارش شواهدی از دستکاری عمدی مالی توسط برخی اعضای هیات‌مدیره را نیز نشان می‌دهد.
طبق یک پیش‌نویس ارائه‌شده توسط هیات‌مدیره در تابستان گذشته، هزینه سرمایه مورد نیاز برای تکمیل نئوم تا سال۲۰۸۰ به 8/‏8‌تریلیون دلار (بیش از ۲۵‌برابر بودجه سالانه عربستان) و ۳۷۰‌میلیارد دلار برای فاز اول تا ۲۰۳۵ می‌رسد. گفتنی است دولت سعودی بخش عمده هزینه‌های اولیه نئوم را تامین می‌کند؛ هرچند که مقامات امیدوارند سرمایه‌گذاران خصوصی در آینده سهمی از این ابرپروژه را بر عهده بگیرند.
در چنین شرایطی سخنگوی نئوم اعلام کرده که گزارش وال‌استریت‌ژورنال در برآورد و تفسیر اقتصادی عملکردی اشتباه داشته است. با این حال او از ارائه جزئیات بیشتر خودداری کرده و می‌گوید: نئوم تعهد خود به حرفه‌ای بودن، شفافیت و پیشرفت ملموس را حفظ کرده است.
راز یک سرمایه‌گذاری بین‌نسلی
مقامات عربستان سعودی اخیرا نئوم را یک «سرمایه‌گذاری بین‌نسلی» توصیف می‌کنند که دهه‌ها طول می‌کشد تا به ثمر برسد. این در حالی است که تا قبل، نئوم به‌عنوان موتور اقتصادی چشم‌انداز2030 عربستان معرفی شده و در راستای آن تبلیغات وسیعی نیز صورت گرفته است.
این پروژه در سال۲۰۱۷ با هدف ایجاد یک قطب بین‌المللی ایجاد شده و ولیعهد عربستان، نئوم را با اهرام مصر مقایسه کرده و مدعی بود که چنین طرحی به‌عنوان یک انقلاب تمدنی تا سال2045 میزبان 9‌میلیون نفر خواهد بود. در همین راستا بن سلمان که هیات‌مدیره و مسوولان پروژه را تعیین می‌کند با الهام‌گرفتن از بازی‌های ویدئویی و فیلم‌های علمی- تخیلی طرح‌هایی را در نظر گرفته که بسیار عجیب و در عین حال جذاب هستند.
مانند ساخت یک ساختمان شیشه‌ای 30‌‌طبقه که به‌صورت وارونه از یک پل فولادی عظیم آویزان می‌شود. علاوه‌بر این مدیران نئوم اعلام کرده‌اند که تا سال2030، 16‌کیلومتر از 170‌کیلومتر پروژه The line را تکمیل می‌کنند که این امر معادل سه برابر تمام ساختمان‌های اداری در منهتن نیویورک است. با این حال شواهد نشان می‌دهد که این طرح به بخش قابل‌توجهی از فولاد و شیشه نیاز دارد که چالش‌های اجرایی مانند کمبود نیروی کار در مناطق دور افتاده و محدودیت‌های زیر ساخت‌ها، هزینه آن را نسبت به برآوردهای اولیه به شدت افزایش داده است.
در این میان گزارش‌ها حاکی از آن است که مدیران با دستکاری مفروضات مالی، مانند افزایش غیرواقعی نرخ بازده داخلی سعی در توجیه هزینه‌ها داشته‌اند.
به‌عنوان مثال، در پروژه تروجِنا (پیست اسکی در کویر) افزایش ۱۰‌میلیارد دلاری هزینه‌ها باعث کاهش نرخ بازده داخلی به 7‌درصد شده و همزمان با تعدیل نرخ اقامت در هتل‌ها از ۲۱۶دلار به ۷۰۴‌‌دلار، این نرخ به 3/‏9‌درصد رسیده است.
با این حال دستکاری‌های مالی و سرکوب انتقادها از جمله برکناری مدیرانی که هزینه‌ها را زیر سوال می‌بردند، موجب شده حسابرسی داخلی خواستار بررسی بیشتر «تعارض منافع» شود. به‌ویژه اینکه نقش موسسه مکنزی که همزمان در برنامه‌ریزی و تایید پروژه‌ها مشارکت داشته و دستمزدی سالانه 130‌میلیون دلار گرفته است نیز در این میان برجسته شده است.
پیامدهای بلندپروازی بن‌سلمان
در همین رابطه لازم به ذکر است، باوجود هشدارهای کارشناسان، ولیعهد عربستان اصرار دارد ارتفاع برج‌های The line، 500متر باشد؛ آن‌هم در شرایطی که کاهش ارتفاع برج‌ها به 300‌متر می‌تواند میلیاردها دلار صرفه‌جویی داشته باشد.
در چنین شرایطی و درحالی‌که اکنون هدف اولیه، تکمیل نیم مایل اول ‌ The line تا سال۲۰۳۴ جهت ساخت ورزشگاهی برای برگزاری مسابقات جام جهانی فوتبال است اما ناظران می‌گویند که در پروژه «سِنداله»، هنوز رستوران‌ها بدون مشتری بوده و هتل‌ها پس از چهارماه تعطیل و کارگران در آنجا مشغول وقت‌گذرانی هستند.