موازنه با رشد فصلی

صفیه رضایی- رشد سه درصدی صادرات در زنجیره فولاد خبری بود که به تازگی از جانب وزارت صمت عنوان شده است. بر این اساس بررسی عملکرد ۱۱ واحد بزرگ فولادسازی کشور در نیمه نخست امسال گویای صادرات سه میلیون و ۴۸۸ هزار و ۸۶۷ تن شمش و تولیدات فولادی است که در مقایسه با مدت مشابه در سال ۹۷ رشد سه درصدی را نشان می‌دهد. این آمار جدا از صادرات به میزان تولید و تلاش برای خودکفایی‌، بومی‌سازی و توازن زنجیره فولاد در نیمه نخست نیز برمی‌گردد. پیش از این نیز رییس هیات عامل ایمیدرو از افزایش سهم بخش معدن و صنایع معدنی در صادرات غیرنفتی خبر داده بود. براساس سخنان وی در پنج ماهه نخست سال جاری سهم بخش معدن وصنایع معدنی در صادرات غیرنفتی به ۳۳ درصد رسیده درحالی که دوره مشابه سال گذشته این میزان ۲۰ درصد بود و حالا اعلام شده که در شهریورماه صادرات واحدهای بزرگ فولادی کشور به رقم ۵۸۴ هزار و ۵۲۰ تن رسید که در مقایسه با شهریور ۹۷ رشد ۶۰ درصدی را نشان می‌دهد. در واقع جهش صادراتی به ثبت رسیده و مجموع عملکرد شش ماهه امسال نسبت به مدت مشابه پارسال نیز از رشد سه درصدی صادرات حکایت دارد.
جهش صادراتی در حالی مورد توجه صاحبنظران قرار دارد که پیش از آن در مورد صادرات مواد معدنی این اجماع نظر وجود داشت که رشد صادرات محصولات معدنی در بازه زمانی پنتج ماهه تنها به لحاظ ریالی امکان‌پذیر بوده و رشد حجمی چندان مبنای درستی نخواهد داشت؛ موضوعی که به گفته فعالان این حوزه اگرچه آمار رشد صادراتی به درستی ارزیابی شده اما باید توجه داشت که این رشد در بازه زمانی کوتاه‌مدت و برای فرار از زیانی صورت گرفته که در نتیجه اجرای بخشنامه‌های محدود‌کننده و وضع عوارض صادراتی به این بخش تحمیل شده است. در مورد صادرات در زنجیره فولاد نیز این عقیده وجود دارد تا جایی که برخی کارشناسان معتقدند که علاوه بر رویکردهای تعرفه‌ای و کنش فعالان فولاد، این بازار مصرف است که میزان استفاده از زنجیره محصولات فولادی را تعیین می‌کند. به علاوه اینکه رشد صادرات در زنجیره فولاد آن هم در نیمه نخست سال به دلیل شرایط فصلی و ساخت و ساز بوده که قطعا این شرایط در نیمه دوم سال به وجود نمی‌آید.
تقاضا محرک عرضه
بررسی آمار تولید فولاد کشور نشان می‌دهد در دوره ۱۳۹۷- ۱۳۹۱ رشد ۷۲ درصدی تولید تحقق یافته که در واقع به‌طور متوسط سالیانه بیش از ۱۰ درصد بوده است، درحالی که حدود ۶۵ کشور جهان رشدی بسیار کمتر از ایران را به ثبت رسانده‌اند که در دامنه‌های سه تا پنج درصد بوده است.فولادسازان کشور درحالی در سال گذشته میزان تولید خود را به نزدیک ۲۵ میلیون تن رساندند که ظرفیت این بخش۳۵ میلیون تن بود و امسال هدف ۴۰ میلیون تنی پیش‌بینی شده است. علاوه بر این یکی از موضوع‌های مورد توجه در بخش فولاد، سرانه مصرف است که به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی در سطح جهان به شمار می‌رود و آمارهای موجود گویای آن است که در سال ۲۰۱۸ میلادی سرانه مصرف فولاد ایران حدود ۲۰۱ کیلوگرم بوده و با مقایسه نسبت به متوسط این رقم در منطقه خاورمیانه که ۱۸۰ کیلوگرم است، تفاوت خود را نشان می‌دهد.
بنابراین این طور به نظر می‌رسد که بالا رفتن میزان مصرف و نمود بازار بیشتر باعث رشد سرمایه‌گذاری تولید و در نتیجه شرایط صادراتی بیشتر شده است. با این حال غلامحسین دوانی، فعال عرصه فولاد معتقد است که بالا رفتن میزان صادرات در شش ماهه نخست سال در زنجیره فولاد از تقاضای بازار و همچنین ناشی از تقاضا برای ساخت و ساز نیز است. وی در گفت‌وگو با «جهان صنعت» با تایید تمامی آمار و ارقام رشد تولید، مصرف و صادرات محصولات در زنجیره فولادی کشور گفت: جهش‌های صادراتی وابسته به تقاضاهای فصلی در بازارهای مختلف است. این تقاضا می‌تواند در بازار داخلی باشد یا در بازارهای خارجی نیز اتفاق بیفتد. به ویژه که محصولات زنجیره فولادی در هر مرحله‌ای تقاضای خود را دارد و ما نیاز مصرف خیلی از کشورها را تامین می‌کنیم. این خرید و فروش بیشتر از طریق واسطه‌ها انجام می‌شود.
دوانی با اشاره به شرایط اقتصادی و رشد تحریم‌ها و همچنین نرخ رشد منفی صنعتی در سال گذشته این نکته را نیز متذکر شد که میزان رشد زنجیره فولاد در چرخه صادراتی ممکن است در نیمه دوم سال به خوبی ماه‌های اولیه نباشد.
اقدامی منفی برای بازخوردی مثبت
در حالی دوانی رشد صادراتی در زنجیره فولاد را ناشی از تقاضای بازار‌های خارجی و داخلی می‌داند که مهرداد اکبریان فعال صنایع معدنی و رییس انجمن سنگ آهن در این زمینه به «جهان‌صنعت»ـ گفت: از اسفند ماه گذشته وزارت صنعت، معدن و تجارت اعلام کرد یا جلوی صادرات مواد معدنی گرفته می‌شود یا عوارض سنگین برای آن وضع خواهد شد. بنابراین فعالان عرصه معدنی که پیرو برنامه‌ریزی قبلی خود قرارداد بسته یا خرید کرده بودند مجبور شدند برنامه‌ریزی خود را طی چند ماه علمی کنند تا در زمان اجرای عوارض صادراتی قرار نگیرند. به عبارتی ممنوعیت صادراتی باعث شد هر فعال معدنی داشته‌های خود را سریع‌تر وارد عمل کند.
وی افزود: افزایش عوارض صادراتی در ردیف ۲۵ درصد و زمزمه‌های ممنوعیت صادراتی نوعی فضای روانی بر بازار صنایع معدنی حاکم کرد. همزمان برنامه‌ریزی‌های یک ساله فعالان معدنی طی چند ماه تحقق یافته بود. از این رو عدد صادرات طی چند ماه افزایش یافت که البته تحولی خوشحال‌کننده نبود.
این فعال معدنی به این نکته نیز اشاره کرد که نوسانات ارزی و تفاوت بین قیمت‌های واقعی و مجازی در بازار محصولات صنایع معدنی باعث اقدام زود هنگام صادرکنندگان شده است. به عبارتی فعالان صنایع معدنی از طرفی درگیر فضای روانی حاکم بر بازار شدند و از جانب دیگر اختلاف قیمت‌های داخلی و خارجی آنها را مجبور به جلو انداختن برنامه‌های صادراتی کرده است. همین رویه باعث شد در نیمه نخست سال شاهد اوج صادرات در زنجیره فولاد باشیم.
با توجه به گفته‌های مطرح شده می‌توان گفت آنچه الگوی صادراتی محصولات معدنی را به نفع تغییر مثبت هدایت کرده می‌تواند در قالب هدایتگری دولت و نوسانات ارزی و تحریمی خلاصه شود. البته نباید این نکته دور از ذهن باشد که سیاست‌های داخلی بیش از خارجی می‌تواند بر روی این بخش موثر باشد.
آینده پیش روی زنجیره فولاد
همواره این امیدواری از جانب مسوولان وجود دارد که در زمینه تولید و صادرات زنجیره فولاد به خودکفایی و بومی‌سازی برسیم. به عبارتی چشم‌انداز توسعه صادراتی محصولات زنجیره فولاد طوری پیش‌بینی می‌شود که گویی نوسانات تحریمی و اقتصادی و مدیریت بخشنامه‌ای چندان بر این بخش از صنعت سایه نینداخته است. رضا رحمانی وزیر صنعت، معدن و تجارت در شهریور ماه اعلام کرد که بخشی از واحد‌های تولیدی در زمینه فولاد قرار داده او طرح‌هایی را در دست اقدام دارند و بایدت جهیزاتی را واردکنند که مجبور به تامین ارز هستند. وی به طرح توازن فولاد به عنوان یکی از طرح‌های اقتصاد مقاومتی اشاره کرده و گفته است که زنجیره تولید فولاد از سنگ آهن تا محصولات نهایی را پیگیری می‌کنیم. به گفته رحمانی، سال‌های آینده زنجیره متوازنی در حوزه فولاد خواهیم داشت و در سال۹۷ هم در تولید فولاد خام کشورهایی مانند ایتالیا و فرانسه را پشت سر گذاشتیم و به رتبه دهم جهان رسیدیم که نشان‌دهنده شروع جهت‌گیری درست و پرشتاب کشور است.
سخنان این مقام مسوول در مقایسه با سخنان کارشناسان معدنی چند نکته را به ذهن متبادر می‌کند؛ نخست اینکه زنجیره تولید و تامین فولاد بیش از آنکه متاثر از کنش‌های خارجی باشد از واکنش‌ها و سیاستگذاری‌های بخشنامه‌ای داخلی متاثر می‌شود. دوم اینکه تقاضای بازار مصرف به ویژه در کشورهایی همچون سوریه و عراق در کنار چین زمینه مناسبی برای صدور زنجیره فولاد است. از این رو به نظر می‌رسد با دستکاری تعرفه‌ها و چینش منظم سیاست‌های داخلی بتوان بر چالش‌های تحریمی غلبه کرد و چشم‌انداز در نظر گرفته برای فولاد را محقق ساخت. نکته دیگر این است که باید زنجیره فولاد از سنگ آهن گرفته تا محصول نهایی برای رسیدن به جهش صادراتی و جایگاه ویژه در دنیا متاثر از الگوی صحیح بومی‌سازی تا خودکفایی به شرط وجود مقدورات و محذورات است. باید مزیت‌های نسبی و میزان تقاضا را با توجه به سیاست‌های اقدام و عمل صنعتی یکجا مورد سنجش قرار داد.