منظر مخدوش هگمتانه

نادر نینوایی- این روزها ثبت جهانی هگمتانه و پیامدهای مثبت آن برای توسعه گردشگری نقل محافل حوزه میراث فرهنگی کشور شده است. مسوولان وزارتخانه نیز در روزهای واپسین تصدی‌گری با برگزاری نشست‌هایی سعی در برجسته کردن تلاش‌ها برای ثبت این اثر در یونسکو دارند. نگاهی به وضعیت کنونی مجموعه هگمتانه اما گواه آن است که آنطور که باید و شاید به شرایط حفاظتی این اثر تاریخی توجه نشده است. در واقع هنوز مهر ثبت جهانی هگمتانه خشک نشده سوختن علف‌های روییده در محوطه این اثر تاریخی، ظاهری نازیبا را برای این اثر ثبت جهانی شده به وجود آورده است.
از سوی دیگر به اتمام نرسیدن مرمت یکی از دو کلیسای قرار گرفته در هگمتانه باعث شده که بازدیدکنندگان از این مجموعه، فرصت تماشای محیط زیبا و جاذب این شاهکار معماری- تاریخی را نداشته باشند و در نتیجه با وجود پرداخت هزینه ورودی به مجموعه هگمتانه با درب‌های بسته کلیسا مواجه شوند.
لطمه مناسب نبودن حریم منظر
دکتر عبدالرضا مهاجری‌نژاد عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی درخصوص مخدوش شدن حریم منظر هگمتانه و تاثیرات منفی آن بر این اثر ثبت جهانی به «جهان‌صنعت» گفت: تصاویر وضعیت محوطه مجموعه هگمتانه را مشاهده کردم و باید اذعان کنم که در مجموعه‌های تاریخی و با این میزان اهمیت هم منظر و هم کالبد دارای اهمیت هستند و درخصوص محوطه‌ها و بناهای تاریخی باید به این دو مقوله توجه جدی داشت. حفاظت و شرایط نگهداری از آثار تاریخی بسیار حائز‌اهمیت است. با این اتفاقی که افتاده و به سبب سوختن علف‌های این محوطه، هم به کالبد و هم به منظر این اثر تاریخی آسیب وارد شده است. وی بیان کرد: یکی از دلایل ثبت جهانی آثار و محوطه‌هایی نظیر هگمتانه بحث حفاظت موثر از حریم منظر آنهاست. جدای از این موارد در محوطه‌ای که قرار است در آینده کاوش شود با بروز آتش‌سوزی در بحث ثبت، ضبط، آزمایش و بسیاری مسائل دیگر ممکن است که دچار مشکل شویم. در واقع بروز چنین آتش‌سوزی‌هایی می‌تواند به لحاظ فنی نیز آسیب‌زا باشد. این باستان‌شناس خاطرنشان کرد: مساله دیگری که دارای اهمیت شایان توجهی است مساله مراقبت بعد از ثبت است، یعنی آثاری که ثبت جهانی می‌شوند یا به ثبت ملی می‌رسند مراقبت و حفاظت موثر از آنها دارای اهمیت به مراتب بیشتری می‌شود و مسوولیت ما در قبال این آثار ثبت جهانی یا حتی ثبت ملی بیشتر می‌شود.
علت بروز چالش‌های حفاظتی
مهاجری‌نژاد در پاسخ به این پرسش که تصور می‌کند علت بروز چالش‌های حفاظتی نظیر آتش‌سوزی در محوطه‌های تاریخی ثبت شده نظیر هگمتانه چیست، گفت: به نظرم علت اصلی غفلت از مسائل فنی است.
توجه داشته باشید که به لحاظ بحث حفاظتی و مرمتی روش‌های مشخص و مدونی برای از بین بردن علف‌های هرز و گل‌سنگ‌ها در محوطه‌های تاریخی وجود دارد. یکی از راهکارها برای مقابله با این علف‌های هرز استفاده از مواد شیمیایی مخصوص است. برخی اقدامات فیزیکی نیز برای مقابله با رویش این گیاهان در محوطه‌های تاریخی وجود دارد. آنچه که هست اما باید پیش از انجام هرگونه اقدامی روی گیاهان و محوطه تاریخی مطالعه دقیق علمی و فنی انجام گیرد و چنانچه قرار باشد این علف‌های هرز را از بین ببریم، باید این اقدام به کمک مواد شیمیایی، مواد آلی یا سایر راهکارهای علمی متناسب با شرایط اثر انجام شود. در واقع باید پیش از انجام هرگونه اقدامی از متخصصان مرمتی و کارشناسان مربوطه نظرخواهی کرد.
وی افزود: به نظرم اینکه بیاییم علف‌های روییده شده در یک محوطه ثبت جهانی را آتش بزنیم، آن هم در حالی که چیزی از ثبت جهانی این اثر فاخر نگذشته است، اقدام نامناسب و ناپسندی است. این موارد آسیب‌هایی هستند که دانسته یا نادانسته دامن تمام آثار تاریخی کشور را می‌گیرد و باید اذعان کنم که در بسیاری از محوطه‌های دیگر نیز شرایط بهتر از این وجود ندارد.
مهاجری‌نژاد خاطرنشان کرد: «به هر روی هگمتانه و سایر محوطه‌های تاریخی مدیر پایگاه دارند که این پایگاه‌ها نیز پژوهشی هستند. سوالی که مطرح می‌شود این است که مگر این پایگاه (هگمتانه) مدیر نداشته، مگر افرادی که در پایگاه کار می‌کنند در زمینه مرمت و حفاظت یا سایر مباحث مربوطه آشنایی ندارند.
اینها موارد و چالش‌هایی هستند که متاسفانه در این سال‌ها افزایش یافته‌اند و علت آن است که افراد غیرمتخصص وارد عرصه میراث فرهنگی شده‌اند. دایره این افراد نیز از معاونت میراث فرهنگی کشور تا مدیران پایگاه‌ها را شامل می‌شود و شاهد آن هستیم که خیلی از مدیران پایگاه‌ها متخصص نبوده‌اند و به صورتی تخصصی به مسائل و چالش‌های پایگاه خود نگاه نمی‌کنند.»
لزوم برنامه‌ریزی و سازماندهی
با توجه به اهمیت هگمتانه و ظرفیت مثال‌زدنی که این اثر در زمینه جذب گردشگر ایجاد کرده است انتظار می‌رود مدیران و مسوولان میراث فرهنگی کشور ضمن درک اهمیت و جایگاه شاخص آثار ثبت جهانی شده ساز و کار و شیوه‌های علمی و تخصصی مناسبی را برای حفاظت از نمادهای تمدنی کشور به کار بگیرند.
در نظر داشته باشید میراث فرهنگی ثبت جهانی شده حکم ویترین گردشگری کشور را دارد و نابسامان بودن آن باعث وارد آمدن ضربه و لطمه جدی به برند گردشگری ایران می‌شود.
با توجه به آنچه ذکر شد و نیز با نظر به سایر چالش‌های محوطه‌های تاریخی کشور به نظر می‌رسد دولت آتی باید برنامه‌ریزی جامع و روشنی برای ساماندهی محوطه‌های تاریخی و حفاظت و ارائه مطلوب خدمات گردشگری در آنها داشته باشد. در غیر این صورت صرف ثبت جهانی آثار نمی‌تواند نقش موثری در حفاظت از آثار تمدنی کشور داشته باشد یا موجب اعتلا و رونق صنعت توریسم ایران شود.