مفت‌فروشی گاز

گروه انرژی- هرچند ایران دومین دارنده منابع گازی دنیاست، با این حال قیمت‌گذاری دستوری برای گاز باعث شده توسعه زیرساخت‌های این صنعت با کندی روبه‌رو شود و از سویی منابع حاصل از فروش گاز حتی به پالایشگاه‌ها نتواند به کمک توسعه این صنعت بیاید.
مرکز پژوهش‌های مجلس در بررسی از وضعیت فروش، صورت‌های مالی و تبادلات گاز در زنجیره ارزش طی گزارشی می‌نویسد: «عمده درآمدهای شرکت ملی گاز از محل فروش صادرات گاز طبیعی به ترکیه و عراق و سپس فروش صادراتی گازمایع و درنهایت فروش داخلی محصولات فرعی این شرکت حاصل می‌شود. همچنین بیشترین میزان هزینه‌کرد این شرکت نیز مربوط به سهم مالکانه دولت، سهم شرکت ملی نفت از فروش اتان و گازمایع و سهم صندوق توسعه ملی است.
براساس این گزارش، نرخ خرید داخلی گاز در سال 1400- که سال بررسی این گزارش اعلام شده- به مبلغ متوسط 85 و فروش گاز به شرکت‌های گاز استانی در سال 1400 به مبلغ متوسط 331ریال و نرخ فروش صادراتی گاز به ارمنســتان، آذربایجان، ترکیه و عراق به مبلغ 462ریال بوده که به حســاب شرکت ملی گاز ایران واریز شده است. از آنجا که تفاوت نرخ‌های فروش داخلی و صادراتی به جهت اعمال نرخ‌های دســتوری خریدوفروش گاز طبق نرخ‌های مصوب سازمان برنامه و بودجه و قانون بودجه که فروش اتان، پروپان و بوتان (گاز مایع)، گاز غنی توسط شرکت ملی گاز به پتروشیمی‌ها، هر سال به صورت ماهانه و توسط معاونت هیدروکربوری وزارت نفت اعلام می‌شود که براساس بررسی‌ای که مرکز پژوهش‌های مجلس انجام داده، مثلا در سال 1400 طبق صورت‌های مالی گروه و شرکت ملی گاز مقدار 6886196تن به مبلغ 526429‌میلیارد ریال معادل 4/76میلیون ریال بر هر تن فروخته شده است. همین عددها به روشنی نشان می‌دهد که قیمت‌گذاری دستوری گاز مانعی بزرگ در مسیر توسعه میادین گازی است.
علاوه‌برآن، نرخ فروش گاز صادراتی هم به این دلیل که براساس قراردادهای طولانی‌مدت است، امکان تغییر در آن حتی باوجود افزایش قیمت جهانی گاز وجود ندارد. این در حالی است که از زمان شروع جنگ اوکراین و روسیه، قیمت گاز در بازارهای جهانی افزایش یافته و این افزایش‌ها در قراردادهای صادراتی ایران اعمال نشده است.
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی می‌نویسد: «تغییرات روند مصرف انرژی در جهان حاکی از نقش روزافزون گاز طبیعی در تامین انرژی مردم دنیاست، به‌گونه‌ای که در افق 2050 طبق برآوردهای انجام‌شده، گاز طبیعی بیشترین تقاضا را در بین دیگر منابع انرژی خواهد داشت. اهمیت گاز در کشور ما بسیار بیشتر است، چراکه ایران بعد از روسیه با در اختیار داشتن بیش از 5/32تریلیون مترمکعب از ذخایر گاز غنی، دومین کشور دنیا از این حیث است. در حال حاضر بیش از 72‌درصد از مصارف انرژی کشور توسط گاز طبیعی تامین می‌شود.»
براساس این گزارش، ظرفیت اسمی پالایشگاه گاز کشور تا سال 1401 حدود 1030‌میلیون مترمکعب در روز بوده که در این سال با ورود حجم گاز معادل روزانه 87/745‌میلیون مترمکعب، 4/72‌درصد از این ظرفیت مورد اســتفاده قرار گرفته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در دهه گذشته بیشترین میزان بهره‌گیری از ظرفیت پالایشی کشور در سال 1396 با حدود 6/77‌درصد و کمترین آن در سال 1398 با حدود 8/66‌درصد بوده است. توجه به روند زنجیره تبادلات گاز از مبدأ تا مقصد نهایی نشان‌دهنده وجود تبادلات پرشمار و تکراری میان بازیگران اصلی زنجیره گاز است.
به عنوان مثال برای تزریق گاز در میادین نفتی در ابتدای زنجیره گاز از شرکت ملی نفت به شرکت ملی گاز، از شرکت ملی گاز به شرکت‌های پالایش گاز، از شرکت‌های پالایش گاز به شرکت انتقال گاز، از شرکت انتقال گاز مجدد به شرکت ملی گاز و از شرکت ملی گاز به شرکت ملی نفت فروخته می‌شود تا به مقصد نهایی، یعنی تزریق در میادین نفتی برسد. این امر موجب گستردگی و پیچیدگی بیش از حد زنجیره مزبور می‌شود.
وضعیت نابسامان گاز
«چشم‌انداز وضعیت گاز نه فقط زمستان پیش‌رو بلکه در سال‌های آینده نیز اصلا خوب نیست». این را ‌هاشم اورعی، کارشناس انرژی می‌گوید. او در گفت‌وگو با ایلنا توضیح داده است: گاز مانند نفت یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی بوده و طی ۳دهه گذشته قرار بوده با صادرات میزان قابل‌توجهی گاز درآمد ارزی مهم برای کشور ایجاد کنیم. مثلا با هندوستان و پاکستان قرار گذاشتیم که ایران یک خط لوله تا مرز پاکستان احداث کند و پاکستان تا مرز هند ببرد و از طریق این خط به این دو کشور صادرات گاز داشته باشیم ما غیر ‌از خط لوله راه دیگری برای انتقال و صادرات گاز نداریم. ضمن اینکه ظرفیت تبدیل گاز طبیعی به ال‌ان‌جی یا گاز مایع را نیز نداریم، بنابراین تنها امکان انتقال از مسیر خط لوله است.
عدم اجرای خط لوله دریافت گاز از ایران از سوی پاکستان موضوعی بوده که این روزها داغ است. از یک طرف ایران گاز کافی برای صادرات ندارد و از طرف دیگر عواملی تحریمی مانع از اجرای قراردادی بوده که بیش از دودهه است روی زمین مانده.
اورعی می‌گوید: شرایط قرارداد گازی ایران- پاکستان در حالی است که هفته گذشته خط لوله تاپی از ترکمنستان از طریق افغانستان به پاکستان به بهره‌برداری رسید؛ یعنی پاکستان فکر دیگری کرده و درواقع گاز مورد نیاز خود را نه از ایران که از طریق ترکمنستان تامین می‌کند. اکنون خریداران نفت و گاز به دلایل سیاسی و وضعیتی که در جهان برای خودمان ایجاد کرده‌ایم روی ما حساب نمی‌کنند هرچند ما امکان فیزیکی انتقال گاز را داریم اما گازی در اختیار نداریم.او تاکید می‌کند: اکنون اگر همه چیز درست انجام شود ظرفیت تولید ما روزانه ۸۵۰‌میلیون متر‌مکعب است. به‌طور معمول یک‌سوم مصرف گاز کشور مربوط به گرمایش بخش خانگی است که به محض سردشدن هوا این یک‌سوم به ۷۰‌درصد می‌رسد و برخی مواقع ۷۴‌درصد کل گاز تولیدی کشور باید به منازل ارسال شود تا گرمای خانگی را تامین کند. به‌عبارت دیگر هوا سرد شود گازی برای صادرات نداریم، بنابراین صادرات کلا منتفی است.به گفته وی، در بخش داخل به‌شدت میزان تقاضا در حال افزایش است و از سوی دیگر به محض سردشدن هوا با اختلاف بسیار زیادی بخش خانگی بیش از ۷۰‌درصد کل تولید را به خود اختصاص می‌دهد و تاکنون هم دولت همواره تصمیم گرفته بخش خانگی را در اولویت قرار دهد و این بدان معناست که دو بخش مهم دیگر یعنی صنعت و نیروگاه‌ها با کمبود گاز مواجه خواهند شد.
چالش هرساله تامین گاز صنایع و نیروگاه‌ها
استاد دانشگاه صنعتی‌شریف سوخت‌های جایگزین در فصول سرد را آفت برای صنایع می‌داند. او می‌گوید: وقتی نیروگاه‌ها با کمبود گاز مواجه می‌شوند بلافاصله برق نداریم و باید به سمت سوخت جایگزین یعنی گازوئیل و مازوت برویم. گازوئیل هم که به اندازه کافی نداریم و تقریبا همه میزان تولید ۱۱۰‌میلیون لیتر گازوئیل برابر مصرف آن است؛ یعنی عملا گازوئیل نداریم و اگر قرار است گازوئیل را به نیروگاه‌ها ارسال کنیم یا باید تردد کامیون‌ها متوقف شود که سیستم توزیع به‌هم می‌ریزد یا باید از ذخایر استراتژیک برداشت کنیم. در مورد مازوت هم مشکل حمل‌و‌نقل و هم مشکل آلایندگی را داریم. بنابراین جایگزینی گاز با سوخت مایع روشی است که نباید روی آن حساب باز کنیم.
اورعی می‌گوید: در تابستان برق را تامین نمی‌کنیم و صنعت را متوقف می‌کنیم و زمستان هم گاز نداریم، به‌طوری که طی نامه‌ای که ۲ماه گذشته به برخی صنایع ارسال شده از ابتدای آبان امکان تامین گاز را ندارند؛ یعنی کارخانجات تابستان برق و زمستان گاز ندارند و تولید را متوقف می‌کنیم و در این شرایط صحبت از رشد اقتصادی می‌کنیم و این فراتر از شوخی است. برای اینکه امسال را هم سپری کنیم یک سیاست کوتاه‌مدت را در پیش گرفته‌ایم، با روسیه قراردادی منعقد کردیم که ظاهر قرارداد این است که روزی ۳۰۰‌میلیون متر‌مکعب گاز را طی ۳۰سال از روسیه دریافت و صادر کنیم. به عبارت دیگر گاز روسیه صادر شود اما اصل ماجرا صادرات نیست چون ظرفیت نداریم و خط لوله مورد نیاز را در اختیار نداریم و امکانات تبدیل به ال‌ان‌جی را هم نداریم.
این کارشناس انرژی براین باور است که با وجودی که ایران ۱۷‌درصد ذخایر گاز جهان را دارد، اما مجبور شده برای تامین نیاز گاز زمستانی با روسیه قرارداد منعقد کند و این در حالی است که در ۳۰سال آینده گاز محلی‌ازاعراب ندارد، زیرا انرژی‌های جایگزین وارد عرصه شده‌اند و عملا باید فاتحه گاز خودمان را بخوانیم و بدتر از همه وابستگی به روسیه است. اکنون به روسیه به مراتب بیشتر از حد انتظار وابسته شده‌ایم. مثلا اگر در هوای منهای ۲۰درجه روسیه شیر گاز را ببندد و شرط و شروط در نظر بگیرد؛ ما مجبور به تن دادن به هر شرایطی هستیم.