معدنکاری سبز، ‌ضرورت توسعه پایدار

«جهان‌صنعت»- معدنکاری سبز از جمله موضوعاتی است که در بیست سال اخیر مورد توجه فعالان محیط‌زیستی در دنیا قرار گرفته است. از آنجا که معدنکاری بدون نگرش به مسائل زیست‌محیطی آثار مخربی به دنبال دارد، لذا فعالیت‌های معدنی را باید با این مهم همراه کرد. در حالی که در معدنکاری سنتی بعد از کشف ماده معدنی و طی فرآیندهایی از جمله استخراج‌، عملا منطقه معدنکاری به حال خود رها می‌شود اما در معدنکاری سبز منطقه معدنی دوباره ترمیم می‌شود و به طبیعت بازمی‌گردد.
در خصوص اینکه چگونه به معدنکاری سبز بپردازیم مطالب زیادی مطرح شده که از جمله آنها نوسازی ماشین‌آلات معدنی است. امروز معادن در فقر تکنولوژیکی به سر می‌برند که این موضوع موجب شده راندمان آنها به ‌دور از استانداردهای جهانی باشد. ماشین‌آلات معدنی کالاهای واسطه‌ای هستند که مستقیما در معادن و خط مقدم تولید به کار گرفته می‌شوند. هر چقدر عمر آنها بیشتر باشد بهره‌وری کمتر و هرچه ماشین‌آلات جدید به کار گرفته شود، بهره‌وری بالا رفته و تولید افزایش پیدا می‌کند.
علم و تکنولوژی همان‌قدر که منجر به دخالت بیشتر بشر در محیط شده است، همان‌قدر هم می‌‌تواند از میزان صدمات وارده به محیط‌زیست کم کند. اگر نگاه دقیق و علمی داشته باشیم و بتوانیم از تکنولوژی‌ جدید بهره ببریم، می‌توانیم از تخریب محیط‌زیست کم کنیم. در نتیجه معدنکاری باید حامل نگاه به‌‌روز و نوآور باشد و نمی‌تواند بدون توجه به نوآوری در حوزه تکنولوژی به‌صورت بلندمدت به کار خود ادامه دهد.
حالا با توجه به اینکه امروز بخش معدن به دلایل متعدد داخلی و خارجی در فقر تکنولوژیکی قرار گرفته است، بنابراین نیاز است دولت به کمک فعالان این عرصه آمده و با ورود ماشین‌آلات مورد نیاز بخشی از نیاز کشور در این عرصه را رفع کند. اما مورد دیگر تغییر نگرش است. نگاه به مسائل زیست‌محیطی در ذیل نگاه توسعه پایدار تعریف می‌شود. بنابراین این مهم از طرف سیاستگذاران باید لحاظ شود. نگاه به مسائل زیست‌محیطی نیازمند یک رویکرد تعاملی است و اگر سیاستگذاران موانع را رفع نکنند توقعی نباید از فعالان حوزه‌های مختلف داشت. در واقع هم فعالان حوزه معدن باید نگاه محیط‌زیستی داشته باشند و هم برای پایداری صنایع معدنی باید همراهی لازم با این بخش وجود داشته باشد. با توجه به اینکه نگاه برخی سیاستگذاران و تصمیم‌سازان منطبق بر حفظ محیط‌زیست نیست؛ درنتیجه تاکید می‌شود که نگرش‌ها باید اصلاح شود. در این بین برای اصلاح ذهنیت نقش تشکل‌های تخصصی کلیدی است؛ چراکه می‌توانند با لابی‌گری و ارائه دیدگاه‌های کارشناسانه به توسعه پایدار کمک کنند.
تولید فولاد سبز
با وجود آنکه مصرف انرژی در معدنکاری و مراحل اولیه زنجیره ارزش فولاد (فرآوری و گندله‌سازی) به مراتب از مراحل پایانی زنجیره کمتر است، اما تلاش‌های جاری برای کاهش انتشار کربن تنها محدود به فولادسازان نبوده و معدنکاران در کل به دنبال کاهش ردپای کربن خود هستند. کارشناسان می‌گویند اگر همین امروز هم زیرساخت‌ها را تقویت کنیم بازهم دیر شده است. کشورهای دیگر خاورمیانه و حاشیه خلیج ‌فارس این کار را آغاز کرده‌اند و امروزه ادعا می‌کنند که در سال ۲۰۶۰ ازجمله کشورهایی خواهند بود که کربن صفر را محقق خواهند کرد. ما هم باید برنامه داشته باشیم تا طبق استانداردهای جهانی تا چند دهه آینده به این هدف دست پیدا کنیم. مدت‌هاست که دنیا بر لزوم تمرکز بر انرژی‌های پاک و انتشار کربن صفر تاکید دارد. در همین رابطه در بیست و ششمین کنفرانس تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد که سال ۱۴۰۰ به ریاست بریتانیا با هدف دستیابی به اقدامات آب و هوایی تشکیل شد بر سیاست کربن‌زدایی تاکید شد. به این ترتیب معدنکاران دچار این چالش شدند. البته پیش از این کنفرانس هم معدنکاران بزرگ متعهد شده‌ بودند تا سال ۲۰۵۰ انتشار مستقیم و غیرمستقیم کربن صفر داشته باشند. ۲۸ عضو امضاکننده این تعهد که یک‌سوم صنعت معدن و فلزات جهانی را تشکیل می‌دادند، متعهد شدند که سالانه پیشرفت خود را در زمینه کربن‌زدایی گزارش دهند.
در این روند اتحادیه اروپا به دنبال آن بود که از کشورهایی واردات مواد معدنی را انجام دهد یا از صنایعی خرید کند که تولید کربن آنها نزدیک به صفر باشد. در این بین معدنداران دچار چالش کربن‌زدایی شدند، چراکه این بخش باید تولید گازهای گلخانه‌ای را کاهش می‌داد.
از جمله کشورهایی که باید هر چه بیشتر بر سیاست کربن‌زدایی کار می‌کردند، ‌کشور چین بود. سیاست‌های کربن‌زدایی چین از سال ۲۰۲۱ شروع شد و گفته شد برای سال‌جاری میلادی هم استمرار خواهد داشت. چین بزرگ‌ترین تولید‌کننده انتشار کربن در جهان، گفت که قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ به حداقل انتشار و تا سال ۲۰۶۰ به بی‌طرفی کربن برسد. با این حال، از آنجا که قیمت زغال‌سنگ کاهشی بود و تولیدکنندگان برق قادر به فروش برق با نرخ بازار بودند، سرعت انتقال به منابع انرژی پایدار به‌طور قابل توجهی کند پیش رفت.
تاکید شد که در حوزه سرمایه‌گذاری دارایی‌های ثابت، بودجه به سمت ساخت کارخانه‌های انرژی بادی و تاسیسات انرژی خورشیدی در شرق و جنوب چین، ارتقای نیروگاه‌های زغال‌سنگ در بخش شمالی این کشور، کربن‌زدایی و پروژه‌های صرفه‌جویی در انرژی در میان شرکت‌های داخلی فولاد، غیرفلزی، مصالح ساختمانی و پتروشیمی، توسعه زیرساخت‌های جدید مانند ۵G سوق داده خواهد شد اما با چالش‌هایی که در پی حمله روسیه به اوکراین برای کشورهای اروپایی پیش آمد تمرکز بر فولاد سبز و کربن صفر هم تا حدودی کاهشی شد.
راهکارهای کاهش انتشار کربن
حدود ۲ تا ۳ درصد کربن جهان ناشی از فعالیت‌های معدنکاری است. برای کاهش این میزان انتشار کربن، ابتدا لازم است مشخص شود کدام فعالیت‌های معدنکاری منجر به تولید کربن بیشتری می‌شوند. برای این منظور و بر اساس مطالعه انجام‌شده توسط شرکت مکنزی روی یک معدن روباز در استرالیا با ظرفیت تولید سالانه ۲۵ میلیون تن سنگ‌آهن، برآورد شده است ۵۵ درصد از کربن منتشرشده به دلیل استفاده از سوخت مایع فسیلی برای فعالیت‌های بارگیری و حمل‌ونقل است. همچنین ۳۷ درصد کربن نیز در فرآیندهای خردایش و دانه‌بندی تولید می‌شود. راهکارهای مختلفی برای کاهش انتشار کربن و دستیابی به معادن بدون کربن تا سال ۲۰۴۰ وجود دارد.
برآوردها نشان می‌دهد برای تحقق این مهم ۱۰۰ تا ۱۳۰ میلیون دلار سرمایه برای یک معدن با ظرفیت تولید سالانه ۲۵ میلیون تن مورد نیاز است که سرمایه هنگفتی است. اما می‌توان اقدام‌های قابل انجام برای کاهش و حذف ردپای کربن بخش معدن را بر اساس دسترسی به تکنولوژی و هزینه و زمان اجرا مورد توجه قرار داد.
بسیاری از راهکارها با توجه به پیشرفت فناوری در آن حوزه، با هزینه‌ و زمانی به نسبت اندک قابل انجام هستند. یکی از این موارد راهگشا که در کوتاه‌مدت قابل انجام است، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و استفاده از سوخت‌های پایدار است. برآوردها نشان می‌دهند تنها با همین اقدام، ۶۰ درصد از میزان انتشار معادن کاسته خواهد شد. فارغ از موضوع انتشار کربن، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در سال‌های اخیر، به دلایلی از جمله استفاده از زمین معادن به عنوان مزارع تجدیدپذیر در پایان دوره بهره‌برداری، کاهش جدی هزینه‌های برق تجدیدپذیر، کسب مزیت رقابتی با تولید محصولات معدنی سبز، مسوولیت اجتماعی و برق‌رسانی به جوامع محلی نزدیک معدن مورد استقبال معدنکاران قرار گرفته است.

اهمیت معدنکاری سبز
فاطمه خمسه‌لویی *
واژه معدنکاری سبز (Green Mining) اولین‌بار در سال ۲۰۰۲ همزمان با خیزش جهانی قیمت فلزات، در چین مطرح شد و طی این مدت در کشورهای چین، فنلاند، استرالیا، غنا، سوئد و ایالات متحده آمریکا مورد توجه قرار گرفت. با توسعه تکنولوژی و رشد صنایع معدنی، معدنکاری سبز به مجموعه‌ای از روش‌های علمی و فنی برای کاهش اثرات نامطلوب محیطی معدنکاری در مراحل اکتشاف، استخراج، فرآوری و بازسازی معادن متروکه
اطلاق می‌شود.
امروزه به دلیل رشد جمعیت، تلاش زیادی در حال انجام است تا با تکنولوژی پیشرفته از زمین به منظور کشاورزی، معدنکاری، اسکان جمعیت، ایجاد جاذبه‌های گردشگری و فعالیت‌های صنعتی استفاده بهینه به عمل آید. این تلاش با فعالیت‌های معدنی که تاثیری متفاوت روی زمین دارند همسو نیست. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، جمعیت جهان در سال ۲۰۲۳، حدود ۸ میلیارد است و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ و ۲۰۵۰ به ترتیب به ۶/۸ و ۸/۹ میلیارد برسد که بیشترین رشد جمعیت در قاره آسیا و آفریقا اتفاق خواهد افتاد.
هدف از معدنکاری سبز کاهش تاثیرات مخرب زیست‌محیطی عملیات معدنکاری و نگهداری منابع برای نسل‌های بعدی همسو با اهداف توسعه پایدار است که شامل انتخاب شیوه استخراج مناسب برای کاهش باطله، کاهش انرژی مصرفی، کاهش آب مصرفی و افزایش احیای جنگل و زمین با درختکاری است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد در جهان حدود ۲۰ تا ۲۵ گیگاتن سنگ باطله و حدود ۱۴ بیلیون تن باطله فرآوری در صنایع معدنی تولید می‌شود. مهم‌ترین ریسک مرتبط با باطله‌های معدن، تشکیل اسید و زهاب اسیدی از کانی‌های فلزی به خصوص اکسیداسیون کانی‌های حاوی سولفید
(پیریت FeS2 ) است که معمولا در این باطله‌ها وجود دارد. به‌طور مثال، ارزیابی هزینه مدیریت تولید زهاب‌های اسیدی با توجه به تخمین‌های منتشرشده نشان می‌دهد که بازسازی یک هکتار از زمین حداقل ۱۰۰ هزار دلار استرالیا هزینه در بر خواهد داشت. در کنار معدنکاری سبز، توسعه پایدار مفهوم جدیدی است که به دلیل نگرانی‌های بشر در خصوص کمبود منابع طبیعی، رشد سریع جمعیت و تخریب شدید محیط‌زیست در کمیسیون جهانی محیط‌زیست براتلند در سال ۱۹۸۷ معرفی شد و در سال ۱۹۹۲ در کنفرانس ریو (Rio +20) تحت عنوان (The Future we Want) مورد پذیرش کشورهای جهان قرار گرفت. از چالش‌های پیش روی بشر که امروزه با آن مواجه است تغییرات اقلیم است. شیوه‌های استخراج رایج به صورت اساسی در انتشار ذرات گاز‌های گلخانه‌ای دخالت دارد که این ذرات باعث افزایش گرمایش زمین خواهند شد. از طریق به‌کارگیری تجهیزات با مصرف انرژی بهینه، منابع انرژی تجدید‌پذیر به کاهش این ذرات کمک می‌کند. معدنکاری سبز می‌تواند از طریق کاهش مصرف انرژی هزینه عملیات را کاهش، رقابت را افزایش دهد و به کاهش تاثیرات آب و هوایی کمک کند. چالش بحرانی دیگری که صنعت با آن روبه‌رو است فقدان و کمبود آب است.
عملیات سبز به کاهش و مدیریت آب مصرفی از راه بازیابی و مصرف مجدد آب کمک کرده که این کاهش آب مصرفی می‌تواند منجر به حفظ منابع با ارزش، کاهش ریسک کمبود آب و بهبود روابط محلی برای دستیابی به آب شود. جنبه مهم دیگر معدنکاری سبز احیای جنگل‌هاست، روش‌های مرسوم معدنکاری باعث تخریب منطقه وسیعی از جنگل شده که احتمالا اثر ویران‌کننده‌ای بر اکوسیستم محلی و حیات‌وحش دارد. معدنکاری سبز از طریق کاهش تاثیرات محیط‌زیستی و بهبود سلامت محیط‌زیست منطقه کمک شایانی به ترویج احیای جنگل‌ها و بازسازی مناظر تخریب‌شده می‌کند.
ایفای نقش در حوزه توسعه پایدار
معدنکاری سبز یک راهکار مقرون به صرفه برای کمپانی‌ها دارد که آنها را قادر می‌سازد تا مواد را بازیابی و به چرخه منابع برگردانند تا بتوانند نقش خود را به خوبی در توسعه پایدار ایفا کنند. امروز شرکت‌های بزرگ معدنی و صنایع معدنی اقدامات زیست‌محیطی را جزو اولویت‌های اصلی خود قرار داده‌اند تا بتوانند به توسعه پایدار دست پیدا کرده و کمترین آسیب را به محیط‌زیست وارد کنند. شرکت‌هایی همچون گلنکو، ریوتینتو، بی‌اچ‌پی بیلیتون، وله، تاتا استیل، آنگلو امریکن و فریپورت مک موران ازجمله فعالان در بخش معدنکاری سبز هستند. انتظار می‌رود بازار جهانی معدنکاری سبز با نرخ رشد مرکب سالیانه ۹۲/۹ درصدی طی سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۸ میلادی به رشد خود ادامه دهد. بنابراین، بازار معدنکاری سبز از ۷ میلیارد و ۷۱۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۰ میلادی به ۱۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۸ میلادی افزایش خواهد یافت. اروپا طی سال ۲۰۲۰ میلادی با دارا بودن ۶۹/۴۵ درصد از سهم بازار جهانی معدنکاری سبز بر این بازار تسلط پیدا کرد. دلیل این امر، تمرکز اروپا بر پذیرش فناوری‌های معدنکاری سبز به منظور کاهش آلودگی و اثرات جهانی گرمایش زمین است. همچنین منطقه یورو یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان فناوری‌های معدنکاری سبز و نیز توسعه آنهاست. در آخر، ضرورت معدنکاری سبز و توجه به آن در ایران با توجه به حجم زیاد باطله‌های تولیدی از معادن و کارخانه، توجه به رویکرد جدید کاهش باطله‌ها از طریق بازیابی و افزایش تکنولوژی فرآوری کانسنگ برای حفظ اکوسیستم و منابع کشور ضروری است. معدنکاری سبز باعث مشارکت بیشتر جوامع محلی، ایجاد شغل و رفاه در بین مردم منطقه با هدف توسعه معدنکاری خواهد شد.
* کارشناس معدن