14 - 08 - 2023
مصائب عقب‌ماندگی ایران در فناوری اطلاعات
دکتر اسماعیل قدیمی*
تلگرام در عراق کمتر از یک هفته به خاطر نگرانی‌های امنیتی مقامات مسوول این کشور فیلتر شد و بی‌درنگ پس از رفع ابهامات مقامات مذکور از سوی گردانندگان آن پلتفرم رفع فیلتر شد و وزارت ارتباطات عراق طی بیانیه‌ای از بلامانع بودن استفاده از تلگرام در عراق، کماکان، خبر داد.
در بیانیه وزارت ارتباطات عراق، با اشاره به اینکه مالک شرکت تلگرام آمادگی کامل خود را برای برقراری ارتباط با مقامات ذیصلاح عراق اعلام کرده است، می‌گوید: رفع ممنوعیت، به دلیل پاسخ مالک شرکت پیام‌رسان تلگرام به الزامات مقامات امنیتی نسبت به شناسایی طرف‌هایی است که اطلاعات شهروندان را درز داده‌اند.
مهم‌ترین بخش بیانیه این است که وزارت ارتباطات عراق بر تعهد خود نسبت به پاسداری از حق آزادی بیان و حفظ امنیت شهروندان تاکید و فیلترینگ و رفع آن را تعهد به حفظ امنیت شهروندان عراقی کاربر تلگرام معرفی کرده است. مقامات عراقی درخصوص نشت اطلاعات شهروندان این کشور و به خطر افتادن امنیت داده‌های شهروندان عراقی حساسیت نشان داده و پس از اطمینان از برطرف شدن این تهدید نسبت به رفع فیلترینگ تلگرام اقدام و نسبت به این رفع، تسریع و تصریح کرده‌اند!
هر کاربر ایرانی که چنین اخباری را می‌شنود این مساله به ذهنش خطور می‌کند که آیا وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات کشور نمی‌تواند با طی کردن چنین فرآیندی و پس از رفع نگرانی‌های احتمالی مقامات و مسوولان ذیربط کشور درخصوص مسائل مبهم دست به اقدام مشابه بزند؟ پاسخ به این پرسش در راستای مدیریت حرفه‌ای رسانه‌های جمعی یک ضرورت انکارناپذیر است و این خبر نباید برای مقامات مسوول کشور بی‌اهمیت باشد و احقاق حقوق شهروندی مردم شریف ایران دست کم گرفته شود.
در متن خبر خواننده از تلاش موفق مقامات ذیربط عراقی طی مدتی کوتاه و اطمینان دادن مسوولان پلتفرم تلگرام برای رفع نگرانی‌های آنان باخبر می‌شود. بسیاری شاید اهمیت این گونه اخبار را در تحکیم و بهبود اعتمادعمومی نسبت به سازمان‌ها و نهادهای عمومی مسوول در عراق، ایران و یا کشورهای مشابه درک نکنند. اعتماد و مشارکت دو ضرورت انکارناپذیر در فرآیندهای ارتباطات اجتماعی هستند و اعتمادعمومی تنها از سیاست‌های ثبوتی و اثباتی در مدیریت رسانه‌های همگانی به دست می‌آید.
فراموش نکنیم که ایران کشوری کهن است که بیش از ۲۵۰۰ سال پیشینه تمدنی و تاریخ شهرنشینی و مدیریت اجتماعی و سیاسی دارد و بسیاری از کشورهای همسایه روزگاری جزئی از این کشور پهناور بوده‌اند. همچنین، بررسی‌های تاریخی به ویژه تحقیقات دکتر محسنیان راد استاد سرشناس ارتباطات اجتماعی که گزارش آن در کتاب «ایران در چهار کهکشان ارتباطی» آمده است نشان از پیشتازی ما در توسعه ارتباطات اجتماعی در جهان دارد و بنابراین منطقی به نظر می‌رسد که در توسعه امکانات ارتباطات اجتماعی در عصر اطلاعات نه تنها از دیگر کشورها نباید عقب بمانیم، بلکه باید پیشتاز باشیم.
این تاکید هنگامی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که بدانیم ایران تقریبا دو برابر عراق کاربر تلگرامی دارد و بسیاری از کسب‌وکارهای اینترنتی در این پلتفرم فعالیت دارند و پس از فیلترینگ این پلتفرم بسیاری از آنها از میان رفته یا مجبور شده‌اند هزینه زیادی را برای رفع فیلترینگ متقبل شوند. این درحالی است که استفاده از فیلترشکن‌ها نه تنها هزینه زیادی را به این کسب‌وکارهای نو‌پا تحمیل می‌کند، بلکه بر تهدیدهای امنیتی آنها می‌افزاید.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که بیشترین آسیب ناشی از تداوم فیلترینگ و استفاده از فیلترشکن‌ها متوجه کسب‌وکارها به ویژه استارت‌آپ‌ها در جامعه‌ای می‌شود که در شرایط تحریم شدید و فشارهای اقتصادی خارجی قرار دارد و به شدت نیازمند توسعه مشاغل، افزایش درآمدزایی در حوزه‌های خصوصی و کمک به بهبود معیشتی مردم است. مردمی که بسیاری از آنها زیرخط فقر زندگی می‌کنند و افشای اخبار مربوط به سختی معاش آنها نه برای مردم، نه مسوولان و نه در داخل و نه در خارج خوشایند نیست.
برخی از آمارها زیان ناشی از فیلترینگ، قطعی اینترنت یا محدودیت‌های فنی و تکنولوژیک فضای مجازی طی یک سال را بسیار بیشتر از ۱۵ هزارمیلیارد تومان می‌دانند که معادل یک سال درآمد نفت است. مساله این است که این سیاست سلبی در استفاده از وسایل ارتباط اجتماعی و ابزارهای تجاری و اقتصادی اینترنتی درحالی تداوم دارد که هیچ خبر خشنود‌کننده و امیدوار‌کننده‌ای درباره ایجاد و تحکیم زیرساخت‌های ارتباطی و مخابراتی و تکنولوژی‌های اطلاعاتی به گوش دلسوزان و مردم نگران معیشت خود در شرایط تورم افسارگسیخته نمی‌رسد.
با خواندن مطالب روزمره در شبکه‌های اجتماعی ایران که از نارضایتی‌های مردم از فیلترینگ تلگرام و واتساپ و اینستاگرام حکایت می‌کنند خبر رفع ۴-۳ روزه فیلترینگ تلگرام در عراق درعین حال می‌تواند هشداری به مسوولان امر در ایران تلقی شود که در رقابت میان کشورهای منطقه در به دست گرفتن بازار تولیدی و تجاری در همه عرصه‌ها ایران در وضعیت دشوارتری از رقبا قرار دارد.
این وضعیت در حالی ایجاد شده است که طبق چشم‌انداز ۲۰ساله پیشرفت کشور که موعد آن دو سال دیگر است، ایران بناست در بسیاری از شاخص‌ها در منطقه پیشتاز باشد و معلوم نیست مقامات مسوول چگونه می‌توانند اهداف این چشم‌انداز را در بسترهای تولیدی کشور و به ویژه فضای مجازی محقق کنند؟ از این‌رو، لازم است مقامات مسوول کشور هر چه زودتر قوانینی مصرح در رابطه با فضای مجازی تنظیم و تصویب کنند و ضمن رفع فیلترینگ شبکه‌های موجود خارجی نسبت به ایجاد و تقویت و استحکام زیرساخت‌های تکنولوژی و فضای مجازی داخلی همراه با دادن یارانه و سوبسید به شرکت‌های داخلی اقدام عاجل کنند.
باید اذعان کنیم که پلتفرم‌های خارجی فی‌النفسه امکانات زیان‌بخشی به شمار نمی‌آیند و اگر ما نمی‌توانیم از آنها بهره شایسته ببریم و اگر در مواقعی تهدیدآمیز به نظر می‌رسند، این مشکل متوجه به‌روز نبودن ماست. این یک واقعیت در دنیای امروز است که تهدیدهای ظاهری شاید بیشتر فرصت‌هایی برای بهبود و ارتقای زیست اجتماعی ما هستند. با این رویکرد است که آنها می‌توانند فضایی برای برخی بی‌نظمی‌ها تلقی شوند که اگر هوشیار باشیم با رویارویی حرفه‌ای با آنها ما می‌توانیم نیرومندتر شویم به شرط آنکه ساختارهای کهنه خود را اصلاح کنیم.
بر هیچ کارشناس، متخصص و حرفه‌ای عالَم ارتباطات اجتماعی پوشیده نیست که استمرار سیاست‌های سلبی نسبت به فضای مجازی و اینترنت و پافشاری بر فیلترینگ در کشور به زیان همه قشرها در جامعه است و از این رهگذر، آسیب‌های زیادی به مردم و مسوولان وارد خواهد شد و هر روز که چنین می‌گذرد مشاغل و کسب‌وکارهای بیشتری با چالش جدی‌تر روبه‌رو شده و به جمع ناراضی‌ها اضافه خواهند شد. همچنین تعلل و ضعف و بی‌ارادگی در ایجاد، توسعه و استحکام و به‌روز‌رسانی پلتفرم‌های مناسب داخلی که از ظرفیت و مزیت رقابتی در سطح جهان برخوردار باشند به مصلحت و سود هیچ نهاد و سازمانی نیست و رضایت مردم مهم‌ترین مساله در این حوزه است. بدیهی است که وظیفه اصلی مسوولان در حوزه ارتباطات اجتماعی و تکنولوژی اطلاعات فراهم کردن یک فضای آزاد و رقابتی است تا از عهده هماوردی با پلتفرم‌های خارجی برآیند. فراموش نکنیم که فضای مجازی و تکنولوژی‌های ارتباطی- اطلاعاتی منتظر ما نمی‌ماند تا درباره چگونگی استفاده از آنان تصمیم بگیریم! فناوری اطلاعات در لبه تیغ رقابت جهانی به پیش می‌رود و ما هرچه در آزادسازی فعالیت‌های آی‌تی کوتاهی کنیم بیشتر عقب می‌مانیم و این یعنی خود را باز هم هرچه بیشتر به بازار منفعل مصرف کالاهای کم‌کیفیت چینی تبدیل می‌کنیم.
* استاد ارتباطات