مصائب رقابت مخرب در صنعت

«جهان‌صنعت»- در جهان‌صنعتی امروز که فاصله رقابت میان کشورها به دقیقه رسیده است، ‌کشور‌های درحال‌توسعه همچون ایران باید از هر فرصت کوچکی برای عقب‌نماندن از قافله جهانی بهره ببرند. شهرک‌های صنعتی در سراسر جهان به‌عنوان یک میانبر برای رسیدن به توسعه شناخته می‌شوند و نقش حیاتی در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور دارند. این شهرک‌ها با فراهم کردن زیرساخت‌های مناسب، امکان استقرار واحدهای تولیدی را در مکان‌های بهینه فراهم و از این طریق به ایجاد اشتغال و کاهش فقر کمک می‌کنند.
همچنین شهرک‌های صنعتی می‌توانند با ایجاد خوشه‌های صنعتی، زنجیره تولید را بهینه کنند و هزینه‌ها را کاهش دهند. این مراکز همچنین به گسترش فرهنگ صنعتی و افزایش تنوع اقتصادی در مناطق روستایی نیز کمک شایانی می‌کنند.
تاریخچه شهرک‌های صنعتی
شهرک‌های صنعتی برای نخستین‌بار در اواخر قرن نوزدهم در بریتانیا و ایالات متحده شکل گرفتند. اولین شهرک صنعتی جهان در سال 1896 در نزدیکی منچستر انگلستان با نام ترافورد تاسیس شد. در دهه 1930، با هدف ایجاد اشتغال در دوران رکود اقتصادی و پس از جنگ جهانی دوم، بسیاری از کشورها به تاسیس شهرک‌های صنعتی روی آوردند. این سیاست‌ها به‌تدریج به کشورهای دیگر نیز گسترش یافت و در دهه‌های بعدی، شهرک‌های صنعتی به‌عنوان ابزاری برای توسعه اقتصادی و کاهش مداخلات دولتی در صنایع شناخته شدند.
تاریخچه شهرک‌های صنعتی در ایران به اوایل دهه 1340 برمی‌گردد و اولین ناحیه صنعتی کشور در سال 1341 با همکاری سازمان ملل و به‌منظور ایجاد یک ناحیه صنعتی نمونه تاسیس شد. در سال1343، سازمان نواحی صنعتی تاسیس شد و به‌دنبال آن، چندین شهرک صنعتی در قزوین، کرمانشاه، رشت و
ساوه ایجاد شد.
تعداد شهرک‌های صنعتی و نواحی ویژه اقتصادی در ایران تا پایان خرداد 1403 به 1040 شهرک و ناحیه رسیده است. از این تعداد، 847 شهرک و ناحیه در حال بهره‌برداری هستند که نسبت به سال گذشته با افزایش 2/2‌درصدی مواجه شده‌اند.
با وجود این گسترش کمی اما به نظر می‌رسد که شهرک‌های صنعتی نقش موثری در تولید و رشد اقتصاد ایران ندارد و اثر‌گذاری آنها اندک است.
یک رویه اشتباه
برزین جعفرتاش، پژوهشگر توسعه در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» درباره مشکل شکل‌نگرفتن شهرک‌های صنعتی بزرگ و کارآمد در کشور گفت: مشکلی که ما در بحث شهرک‌های صنعتی داریم تا حدودی به مشکل ما در بحث آموزش عالی در کشور شباهت دارد. ما اقدام به احداث دانشگاه‌های کوچک در هر منطقه کردیم و به همین شیوه در بحث شهرک‌های صنعتی نیز به جای احداث 10 یا 20شهرک صنعتی بزرگ، مجهز و دارای زیرساخت‌های لازم، دست به ساخت نزدیک 1000شهرک صنعتی در کشور زدیم که بسیاری از آنها استاندارد‌های لازم را ندارند. این مشکل در بحث مناطق آزاد تجاری نیز وجود دارد. این پژوهشگر توسعه ادامه داد: ما به جای اینکه منابع محدودمان را خرج احداث چند شهرک صنعتی بزرگ با زیرساخت‌های لازم، کافی و نگاه زنجیره‌ای در کشور کنیم، در هر منطقه کوچکی که امکان لابی بوده است و افرادی توانایی دریافت رانت و امکانات را داشتند، شهرک صنعتی‌های کوچکی احداث کردیم که کارآمدی لازم را ندارند.
جعفرتاش افزود: سال گذشته از یک شهرک صنعتی معروف در اطراف تهران بازدید کردیم. نکته عجیب این بود که این شهرک در دفع آلاینده‌ها و فاضلاب و سیستم تهویه مشکل داشت! تصور کنید اگر شهرک‌های صنعتی معروف اطراف پایتخت این وضع را دارند اوضاع در شهرک‌های صنعتی کوچک چگونه است؟!
مدل توسعه اشتباه
برزین جعفرتاش ادامه داد: مدل توسعه شهرک‌های صنعتی در کشور از ابتدا مدل توسعه کوچک‌محور بود. تاثیرات افکار آقای احمدی نژاد در بحث عدالت اجتماعی در این موضوع غیرقابل انکار است. نگاه ایشان به این شکل بود که عدالت اجتماعی یعنی در هر منطقه کوچک، هم یک ورزشگاه، هم شهرک صنعتی و امثالهم احداث شود. درحالی‌که عقل حکم می‌کند ما با شناسایی مناطق اقتصادی و دارای ظرفیت‌های اقتصادی در هر منطقه یا استان، یک یا حداکثر دو شهرک صنعتی بزرگ بسازیم.
این پژوهشگر توسعه افزود: در بحث زنجیره ارزش نه‌تنها هیچ‌وقت به صنعت نگاه زنجیره‌ای نداشتیم بلکه نگاه خوشه‌ای نیز نداشتیم. این نگاه بوده که باید تمرکز صنایع در یک نقطه باشد. بحث‌های جغرافیایی و آمایش هیچ‌وقت در نگاه ما جا نداشته است و بحث شهرک‌های صنعتی تخصصی نیز در نگاه توسعه‌ای ما جای نداشته است. شهرک‌های صنعتی با مقیاس کوچک و ناکارآمد نتیجه عدم توجه ما به این
مسائل است.
رقابت با دولت
جعفرتاش گفت: در کشور ما نگاه دولت به بنگاه‌های بزرگ از ابتدا تا حدودی زاویه‌دار بوده است. دلیلش هم این بود که دولت این بنگاه‌ها را به چشم رقیب خود می‌دید. به‌علاوه نگاه عدالت‌محوری دولت معتقد است بنگاه‌های کوچک و متوسط به مفهوم عدالت نزدیک‌تر هستند. درصورتی‌که می‌دانیم این نگاه از ریشه اشتباه است و امنیت و کیفیت شغلی کارگرانی که در یک بنگاه بزرگ کار می‌کنند قابل قیاس با کارگرانی که در بنگاه‌های کوچک مشغول به کار هستند، نیست. بحث آینده شغلی، مزایا و حقوق هم در این بنگاه‌ها زمین تا آسمان
متفاوت است.
وی ادامه داد: بحث دیگر نگاه اشتباه ما به مقوله کارآفرینی است. در کشور‌های توسعه‌یافته تعداد کارآفرینان محدود و انگشت‌شمار است و اکثر افراد کارمند هستند و برای دیگران کار می‌کنند. این امر در ایران برعکس است و بیش از نیمی از افراد خود کارآفرین و به خوداشتغالی مشغول هستند.
جای خالی سیاست‌های حمایتی
جعفرتاش در ارتباط با کمبود سیاست‌های حمایتی از صنایع نیز گفت: نکته بعد این است که ما هیچ سیاست حمایتی برای رشد بنگاه‌ها اتخاذ نکردیم. باید چندین سیاست جدی در دستور کار باشد که یکی از آنها توجه به مقیاس در زمان صدور مجوز است. اگر شما یک بازار محدود با نیاز 2‌میلیون یخچال در کشور دارید حداکثر نیاز به دو یا سه تولیدکننده دارید که بتوانند با مقیاس اقتصادی دست به
تولید بزنند.
متاسفانه در سیاست‌های ما رویکردهای مسلطی مانند بهبود فضای کسب‌وکار، مجوززدایی، صدور مجوز و امثالهم این ذهنیت را ایجاد کرده است که هرچقدر تولیدکننده بیشتری داشته باشیم بهتر است. این امر موجب ایجاد یک رقابت مخرب شده است. وی در خاتمه سخنانش گفت: بنگاه‌ها تا زمانی که بزرگ نشوند نمی‌توانند بهره‌ور شوند و در بحث‌هایی مانند تحقیق و توسعه، منابع انسانی، بازاریابی و کیفیت سرمایه‌گذاری کنند. بحث دیگر، حمایت از ادغام و تملیک است که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته در بحث حل مشکل تعدد بازیگران اقتصادی از آن استفاده کردند. ما تقریبا هیچ قانونی نداریم که از ادغام و تملیک حمایت کند و این هم یکی دیگر از مشکلات ماست. جمیع این مسائل موجب می‌شود که در کشور ما بنگاه‌های بزرگ شکل نگیرد.