4 - 07 - 2024
مشکلات حفاری در ایران
سیدسهراب حسینی*
سابقه حفاری در ایران به دهه ۲۰ و ۶۰ برمیگردد. درواقع روسها و آلمانها با هدف احداث و تامین نیاز واحدهای ذوبآهن و مس و زغال، اقدام به ورود دستگاههای حفاری به کشور و اجرای اقدامات اکتشافی کردند اما امروز با توجه به رشد فعالیتهای اکتشافی در کشور، اهمیت حفاری در کشور مغفول مانده است.
مشکلات حاکم بر بخش حفاری موارد زیادی هستند که یکی از آنها عبارت است از عدم وجود دستگاههای حفاری روز و انجام عملیات با دستگاههای قدیمی. در سال ۱۳۹۷ به همت ایمیدرو، چالش اصلی پیشروی پیمانکاران حفاری یعنی نبود ماشینآلات شناسایی و بهدنبال آن زمینه ورود تجهیزات و ماشینآلات فراهم شد اما با توجه به فرسودگی قابل توجه ماشینهای فعال در این بخش، در حال حاضر کمبود جدی تجهیزات حفاری عمیق و نیمهعمیق وجود دارد. در همین حال واردات این ماشینآلات نیز با موانع متعددی همراه است. ازجمله آنکه ثبت سفارش و واردات این تجهیزات بسیار طولانی و زمانبر است. درواقع امکان واردات و خرید دستگاه حفاری به آسانی در کشور وجود ندارد.
در همینحال تولیدکنندگان داخلی، مشغول ساخت دستگاه حفاری هستند که حتی نمونه مشابه آن را ندیدهاند. دستگاههای حفاری ساخت داخل که از کیفیت قابل قبولی برخوردار هستند، حاصل اجرای فرآیند مهندسی معکوس روی نمونه مشابه خارجیاند اما نمیتوان به دستگاهی که تنها براساس کاتالوگ ساخته میشود، اعتماد کرد. بسیاری از دستگاههای حفاری ساخت داخل، کیفیت قابل قبولی دارند اما هیچکدام از ماشینآلات یادشده، دستگاه حفاری عمیق نیستند. دولتمردان اگر به دنبال حمایت از داخلیسازی هستند باید زمینه ورود این ماشینها و دمونتاژ آنها را فراهم کنند. بهاین ترتیب امکان بومیسازی دانش ساخت این ماشینآلات در کشور فراهم خواهد شد.
در همین حال با توجه به محدودیتهای کنونی در سایه تحریم، پیشنهاد میشود فعالان این صنعت تمرکز خود را به اجرای فعالیتهای تعمیر و نگهداری ماشینآلات حفاری اختصاص دهند. به طور مثال جهت انجام عملیات حفاری در یک معدن زیرزمینی به منظور اکتشاف حین استخراج نیاز به ماشین حفاری ضد حریق و ضد انفجار وجود دارد. در این شرایط یکی از سازندگان داخلی ادعا کرد که همین ماشین حفاری را میسازد اما این سوال مطرح میشود که سازنده داخلی چگونه استانداردهای بینالمللی ضروری در ساخت این ماشینآلات مهم را دریافت میکند؟ در این شرایط عدم اطمینان از ایمنی دستگاه وجود داشته که از لحاظ جانی بسیار خطرآفرین است. سازندگان ماشینهای حفاری داخلی به ضعف تولیدات خودآگاه هستند اما اهمیت جان و مال مردم را نادیده میگیرند.
یک دستگاه حفاری حدود ۳۵۰هزاردلار ارزش دارد. چنانچه بهای هر بشکه نفت ۷۰دلار در نظر گرفته شود، یک دستگاه حفاری معادل ۵۰۰۰ بشکه نفت نرخ دارد. از آنجا که ایران بهطور میانگین روزانه 4/1میلیون تن بشکه نفت صادر میکند بنابراین سهم حفاری اکتشافی از درآمدهای نفتی کشور، آنقدرها هم قابلتوجه نیست درنتیجه سرمایهگذاری برای بهرهمندی از ذخایر معدنی عملا بهمنزله جایگزین کردن معدن در اقتصاد به جای نفت خواهد بود. یک دستگاه بهروز حفاری، سالانه ۱۲هزار متر حفاری میکند. هر متر حفاری معادل ۴۰۰ لیتر آب و ۸ لیتر گازوئیل مصرف میکند. هرچه سرعت حفاری بیشتر باشد، میزان مصرف آب و گازوئیل نیز بیشتر خواهد شد. درنتیجه میتوان اینطور ادعا کرد که ممانعت از ورود تجهیزات و دستگاههای جدید به کشور، بهمنزله هدر رفت منابع نیز است. در حالی که در دستگاه غیراستاندارد یا دستگاهی که عمر بالای پنج سال دارد، این اعداد به شدت افزایش مییابد یعنی در شرایطی که راندمان کار دستگاه به نصف کاهش یافته، مصرف منابع انرژی آن نیز دوبرابر شده است.
در همین حال از ایمیدرو انتظار میرود زمینه ورود دانش روز حفاری را به کشور فراهم کند. این دست اهداف با ورود اساتید خارجی ممکن خواهد شد. در حال حاضر نیز تفاهمنامهای از سوی اتحادیه حفاران غیرنفتی با ایمیدرو مبنی بر آموزش حفاری و استاد حفاری منعقد شده است. براساس این تفاهمنامه مقرر شده در سال 1403، ۱۰۰نیروی متخصص شامل ۱۰ مدرس و کمک حفار تربیت یابند. تا به این ترتیب با تداوم آموزش در این بخش، چالش کمبود نیروی انسانی متخصص در این بخش مرتفع شود.
در ادامه باید گفت هزینه تامین گازوئیل و آب در ایران نسبت به سایر کشورهای معدنی دنیا بهمراتب پایینتر است. در چنین فضایی عملکرد و بهرهوری پایین ماشینهای حفاری مورد توجه قرار نمیگیرد. بهطور مثال در کشورهای اروپایی برای هر لیتر گازوئیل 5/1 یورو و در ایران تنها ۳۰۰ تومان هزینه میشود بنابراین هزینه منابع به چشم ذینفعان صنعت حفاری نمیآید، در نتیجه از عملکرد دستگاهی که ماهانه ۵۰۰متر حفاری میکند، رضایت وجود دارد در حالی که در بقیه کشورهای دنیا، یک دستگاه باید ماهانه بیش از ۲۵۰۰متر حفاری کند تا بهرهوری آن مناسب ارزیابی شود.
نبود سند استراتژیک اکتشاف مواد معدنی و عدم تعیین ناظر قوی بر اجرای آن، یکی از بزرگترین مشکلاتی است که فعالیت در این بخش را تحت تاثیر منفی قرار میدهد. با توجه به وضع عوارض صادراتی روی محصولات معدنی، انتظار میرود میزان استخراج سالانه هر محصول و نیاز کشور به مواد معدنی تعیین شود. بهاین ترتیب تکلیف معدنکاران برای فعالیت در این بخش روشن میشود اما نبود سند استراتژیک در این بخش، عملا مانع توسعه فعالان معدنی در کشور است. یکی دیگر از چالشها محدودیتهایی است که بانک مرکزی وضع میکند. این امر مانع رسیدن تولیدکننده و واردکننده به اهداف خود خواهد شد. بانک مرکزی در مهر ماه 1402 بخشنامهای صادر کرده که محدودیت ارزی روی کارت بازرگانی اعمال شود. واردکننده یا تولیدکننده برنامهریزی بلندمدت دارد. در شرایطی که نمیدانیم در ماههای آتی امکان دریافت ارز و واردات کالا را داریم، با چه رویکردی میتوان برای تولید برنامهریزی کرد؟ با چه رویکردی میتوان در مناقصه شرکت کرد؟
با توجه به مشکلات، نمیتوان دورنمای روشنی را برای حوزه معدن متصور شد. در سالهای گذشته تجهیزات حفاری به کشور وارد شدند که بسیار اثرگذار بودند اما اکنون زمان زیادی تا پایان عمر مفید این دستگاهها باقی نمانده است. دستگاه حفاری عمر بسیار کوتاه تقریبا پنج ساله دارد درنتیجه در آینده نزدیک با مشکلات به مراتب جدیتری در این بخش روبهرو خواهیم بود. گفتنی است اورهال دستگاه حفاری نیز چندان نتیجهبخش نیست اما این استهلاک بالای ماشینهای حفاری همواره از نگاه سیاستگذاران دور بوده و خطرات جدی در راه است.
از جمله نکات و مسائل قابل توجه مربوط به شرکتهای ایمیدرو و شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران بوده که در مناقصات واگذاری حفاری به نوبتهای سوم و چهارم رسیدهاند که دلایل آن به این شرح است که شامل عدم تناسب حجم اکتشافات با ظرفیت حفاری موجود در کشور، عمر مفید دستگاههای حفاری پایین و با استهلاک بالای آنها در فاصله زمانی کم نیاز به جایگزینی دارند بنابراین کشور نیاز به تهیه دستگاههای حفاری و به خصوص نوع هیدرولیکی دارد؛ دستگاههای حفاری فرسوده موجب اتلاف منابع نظیر آب، سوخت و انرژی، نیروی انسانی و افزایش هزینهها میشود؛ با توجه به نیاز و اهمیت اکتشافات کشور موارد فوق از مهمترین دغدغههای متولیان اکتشافات کشور بوده و دستگاههای موجود حفاری پاسخگو نیستند.
بدیهی است تولید دستگاه حفاری در داخل کشور و حمایت منطقی از تولیدکنندگان مورد تایید است ولی باید در نظر داشت که تعداد کمی دستگاههای حفاری ساختهشده و کارگاهها کوچکمقیاس و با تولید غیرانبوه هستند. ظرفیت اجرایی و توان فنی کم تولید دستگاههای حفاری، عدم تطابقها در کیفیت ساخت و تاخیر زیاد در زمان تحویل، استفاده از قطعات کارکرده، با راندمان و عمر تولید کم و کمبود دستگاههای حفاری عمیق از تنگناهاست، همچنین به قرار اطلاع برخی تولیدکنندگان درخواست حداقل 50درصد از هزینه نهایی دستگاه به عنوان پیشپرداخت بهای ماشینآلات مونتاژی را مقدم بر ثبت سفارش و ساخت دستگاه داشته که با توجه به شرایط بازار و زمانبر بودن تولید دستگاهها ارزش اقتصادی خرید آنها قابل توجیه نخواهد بود بنابراین با وجود ساخت محدود دستگاهها در داخل کشور عملا امکان ساخت آنها به صورت فراگیر و با تیراژ بالا، در زمان مناسب باکیفیت و راندمان مطلوب، گارانتی مناسب و توانایی حفاری گمانههای عمیق و با تکنولوژی بالا بسیار محدود است.
* نایب رییس اتحادیه حفاران غیرنفتی
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد