19 - 09 - 2023
مسوولیت دو‌چندان بعد از ثبت جهانی
نادر نینوایی- در اجلاس اخیر یونسکو در ریاض ۵۴ کاروانسرای ایران با قدمتی که از دوره ساسانی تا قاجار را شامل می‌شود در قالب یک پرونده در فهرست آثار یونسکو به ثبت رسیدند.
این ثبت جهانی را باید دستاوردی بزرگ در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری دانست، چراکه باتوجه به ابعاد گسترده جغرافیایی که کاروانسراهای ثبت‌شده در آن قرار دارند، این ثبت جهانی می‌تواند برای بسیاری از استان‌های ایران که فاقد هرگونه اثر ثبت جهانی هستند اهمیتی ویژه داشته باشد و حکم قوه محرکه در زمینه جذب گردشگر را برای آنها ایفا کند.
از سوی دیگر باید در نظر داشت که ثبت جهانی این کاروانسراها باید زمینه‌ساز حفاظت و مرمت مستمر از این آثار شود و برنامه‌ریزی مشخصی نیز برای امکان بازدید مناسب و استاندارد گردشگران از آنها در نظر گرفته شود.
توجه داشته باشید که بسیاری از گردشگران بین‌المللی برای تعیین کردن مقاصد سفر خود لیست آثار ثبت‌شده کشورها در یونسکو را مشاهده می‌کنند، بنابراین وقتی چنین ظرفیت مناسبی برای آشنا شدن گردشگران بین‌المللی با میراث فرهنگی ایران فراهم شده و کاروانسراهای ایران در سطح بین‌المللی معرفی شده‌اند انتظار می‌رود که مساله حفاظت و ارائه خدمات گردشگری در آنها نیز با استاندارد بالاتری طرف توجه مسوولان امر قرار گیرد.
چگونگی ثبت کاروانسراها
در چهل‌‌و‌پنجمین کمیته میراث جهانی یونسکو که در شهر ریاض عربستان درحال برگزاری است، پرونده ۵۶ کاروانسرای تاریخی ایران از ۲۶ استان بررسی شد. در نهایت باتوجه به ایرادات واردشده دو کاروانسرای صفوی در آذربایجان‌شرقی و اصفهان حذف شده و با انجام اصلاحاتی در بخش‌ها و بندهایی از پرونده، در مجموع ۵۴ کاروانسرا در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
در این میان نمایندگان برخی کشورها از جمله قطر، عربستان، بلژیک و ژاپن درباره حذف دو کاروانسرا از این پرونده و نداشتن مطابقت تاریخی این کاروانسراها اظهارنظرهایی داشتند.
رسول وطن‌دوست نماینده میراث فرهنگی ایران در اجلاس یونسکو توضیح داد: ایران پرونده ۵۶ کاروانسرا را ارائه کرده، درحالی که بیش از۷۰۰ کاروانسرا را ثبت ملی کرده است. ایران چند معیار را برای انتخاب این ۵۴ کاروانسرا از جمله معماری و دوره‌های تاریخی درنظر گرفته و این آمادگی را دارد که دو کاروانسرا را به پیشنهاد ایکوموس حذف و در آینده آنها را به این پرونده الحاق کند.
او همچنین گفت ایران آماده است درباره چگونگی مدیریت، حفاظت و نگهداری این کاروانسراها که محل پرسش نمایندگان برخی کشورها در اجلاس یونسکو بود، در ادامه با ایکوموس همکاری کند.
۵۴ کاروانسرای ثبت شده شامل دیرگچین قم، نوشیروان اصفهان، پرند (قلعه سنگی) تهران، رباط شرف خراسان‌رضوی، سنگی انجیره یزد، جمال‌آباد آذربایجان‌شرقی، عباس‌آباد تایباد خراسان‌رضوی، فخر داوود خراسان‌رضوی، شیخعلی‌خان اصفهان، مرنجاب اصفهان، امین‌آباد اصفهان، گبرآباد کاشان، مهیار اصفهان، گز اصفهان، کوهپایه اصفهان، مزینان خراسان رضوی، ایزدخواست فارس، فخرآباد خراسان رضوی، سرایان خراسان جنوبی، قصر بهرام سمنان، آهوان سمنان، میامی سمنان، عباس‌آباد سمنان، میاندشت سمنان، زین‌الدین یزد، میبد یزد، فرسفرج همدان، خواجه‌نظر آذربایجان غربی، دهدشت کهگیلویه و بویراحمد، بیستون کرمانشاه، گنجعلی‌خان کرمان، گویجه بل آذربایجان‌شرقی، خوی آذربایجان غربی، صائین اردبیل، تی‌تی گیلان، باغ شیخ مرکزی، زعفرانیه خراسان‌رضوی، مهر خراسان رضوی، ینگه‌امام البرز، بستک هرمزگان، برازجان بوشهر، خرانق یزد، آجری انجیره یزد، افضل خوزستان، نیستانک اصفهان، چاه کوران کرمان، چمشک لرستان، رشتی یزد، تاج‌آباد همدان، ده محمد خراسان جنوبی، خان آذربایجان غربی، چهل پایه خراسان جنوبی، سعدالسلطنه قزوین و رباط قِلی خراسان شمالی است.
در فایل مربوط به «کاروانسراهای ایران» در یونسکو تاکید شده است که «کاروانسراها یکی از مهم‌ترین اشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شدند.این کاروانسراها با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شده‌اند که درباره ویژگی آنها در پرونده موجود در یونسکو آمده است که «هیچ‌یک از آنها نقشه تکراری ندارند، بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است. همچنین کاروانسراهای ایرانی مستقیما درگیر تحولات اجتماعی، فرهنگی بوده‌اند، به‌گونه‌ای که تاثیر آن را در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و همچنین معماری می‌توان دید. از نظر مقایسه، تفاوت کاروانسراهای ایرانی با چند نوع دیگر از کاروانسراهای موجود در خارج از ایران در شکل و نقشه است، زیرا به نظر می‌رسد نوع دیگر کاروانسراها از نمونه‌های اولیه ایرانی آمده است.»
اهمیت و مسوولیت ثبت کاروانسراها
به گزارش «جهان‌صنعت» دکتر اسکندر مختاری‌طالقانی -پژوهشگر و از مفاخر میراث فرهنگی ایران- درخصوص اهمیت موضوع ثبت ۵۴ کاروانسراهای در فهرست یونسکو ابراز کرد: این پرونده از جهات بسیاری استثناست و علت نیز آن است که اگرچه در ظاهر یک اثر در فهرست میراث جهانی قرار گرفته است، اما در واقع ۵۴ اثر به ثبت رسیده‌اند و می‌توان گفت با یک تیر ۵۴ نشان را زده‌ایم و زمینه را برای حفاظت از این آثار فراهم کرده‌ایم.
وی افزود: معیارهایی که برای گنجاندن نام کاروانسراها به مجموعه میراث جهانی انتخاب شده است معیارهای گسترده‌تری بوده است، اما به ناچار چون هر پرونده‌ای که برای میراث جهانی پیشنهاد می‌شود باید دولت صاحب اثر اثبات کند که بر آن اثر مدیریت دارد و مقامات محلی نیز مدیریت دارند، بنابراین به این سمت رفتیم که از بین آثار موجود (کاروانسراهای ایران) آنهایی را که مدیریت‌پذیرتر بوده و نگهداری شده‌اند و مقامات محلی برای آنها اهمیت بیشتری قائل بودند، ارائه شوند.
مختاری‌طالقانی ادامه داد: بنابراین این ۵۴ کاروانسرای انتخاب‌شده واجد ارزش‌ترین کاروانسراهای ایران نیستند، بلکه حفاظت‌شده‌ترین کاروانسراهای ایران هستند و واجد ارزش‌ترین کاروانسراهای تاریخی تعدادشان بسیار فراتر از این است.
این کارشناس در تحلیل ایرادات واردشده از سوی ایکوموس درخصوص ثبت کاروانسراهای ایران ابراز کرد: اشکالاتی در مراحل تهیه پرونده بوده که کارشناس ایکوموس معترض شده و به پرونده ایراد گرفته است، اما خوشبختانه کارشناسان پیشکسوت ایران یعنی دکتر وطن‌دوست و دکتر طالبیان ایراداتی را که از طرف کارشناس یونسکو بوده با کمک معاونت میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی پاسخ مناسب دادند و توانستند کشورهای عضو کمیته میراث جهانی را متقاعد کنند که این آثار ثبت شوند.وی در خاتمه گفت: در لحظه ثبت نیز ظاهرا کاروانسراها شامل ۵۶ اثر بوده که گفته‌اند روی دو اثر مرمت (لازم) اعمال نشده و تبدیل به ۵۴ اثر شده است. به نظرم اهمیت این موضوع این است که در چندین استان مملکت این ثبت تسری پیدا کرده است. یعنی استان‌هایی بوده‌اند که تا به حال صاحب میراث جهانی نبودند و از این لحظه به بعد صاحب میراث جهانی شدند و این به نظرم اهمیت خاصی داشته و به پایدارسازی عناصر هویت بخش محلی کمک می‌کند. به هر روی کاروانسراها مکان‌های ارزشمندی بوده و انسان گذشته از آن خاطره داشته و آثار به جا گذاشته و همین مساله پرونده را قوام می‌بخشد.