مدیریت اشتباه منابع آبی

«جهان‌صنعت»- با اینکه شاهد میزان بارندگی قابل قبولی در کشور بودیم، اما گویا تابستان بسیار گرمی در انتظار ما خواهد بود. ماه گذشته انتشار عکسی از سد لار در ۷۵ کیلومتری شمال شرق تهران، در شبکه‌های اجتماعی واکنش‌برانگیز شده بود. در این عکس برفی، فضای پشت سد لار خالی به نظر می‌رسد. به عقیده کارشناسان بارش‌های اخیر در مقایسه با سال گذشته، پیشرفت چندانی نداشته، اما افزایش خروجی آب‌های پشت سدها، نگران‌کننده است. چند روز پیش «فیروز قاسم‌زاده» سخنگوی صنعت آب، درخصوص وضعیت بارش‌های کشور و به ویژه وضعیت سد‌های تهران گفته: «سد‌ها در مقایسه با متوسط پنج سال گذشته دارای کاهش ۱۰ درصدی بوده‌اند، همچنین درصد پرشدگی سد‌های پایتخت ۱۵ درصد است.» مساله استفاده بی‌رویه از ذخایر آبی در کشاورزی موضوع دیگری است که باعث نگرانی جدی کارشناسان حوزه آب و خاک شده است. برخی متخصصان حوزه منابع آبی بر این عقیده‌اند که وقتی نزولات جوی ما در خوش‌بینانه‌ترین حالت، یک‌سوم متوسط جهانی است، شعار‌های «خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی» اصلا توجیه‌پذیر نیست. کشور ما در شرایطی است که در خوش‌بینانه‌ترین حالت، ۲۳۰ الی ۲۴۰ میلیمتر بارش دارد و در شرایط عادی کمتر از ۱۱۰ میلیمتر میانگین بارش داریم، بنابراین تاکید غیرمنطقی روی تولیدات کشاورزی به همین شرایطی منتهی می‌شود که در کشور می‌بینیم. در حال حاضر سرانه «آب تجدیدپذیر» در ایران به شدت افت کرده و از اعداد بسیار بزرگ به ۱۲۰۰ الی ۱۱۰۰ مترمکعب در سال به ازای هر نفر رسیده است، از طرف دیگر سرانه مصرف بسیار بالایی داریم که حدود ۹۰۰ تا ۱۰۰ مترمکعب به ازای هر نفر در سال است. براساس آخرین اطلاعات شرکت مدیریت منابع آب ایران، سد‌های ایران هم‌اکنون ۲۰ میلیارد مترمکعب آب در خود ذخیره کرده‌اند. این شاخص در ۵ سال گذشته به طور متوسط ۲۲ میلیارد مترمکعب بود. به گفته بهزاد پارسا، مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای تهران، حجم کلی ذخایر سد‌های سامانه شرق تهران شامل لتیان، لار و ماملو نیز هم‌اکنون ۵۶ میلیون مترمکعب اعلام شده که بر این اساس حجم کلی سد‌های سامانه شرق در حال حاضر در مقایسه با سال گذشته ۲۲ میلیون مترمکعب کاهش را نشان می‌دهد.
تصمیم‌گیری‌های اشتباه، ذخایر آبی را می‌بلعند
محمد‌ هاشمی کارشناس حوزه منابع آبی به «جهان‌صنعت» گفت: در حال حاضر به دلیل بارش‌های اخیر در برخی نقاط کشور، وضعیت بدی نداریم، اما در نقاطی مثل مرکز ایران، وضعیت بد و نامناسبی وجود دارد. در چشم‌انداز بلندمدت، آنچه امروز شاهد هستیم، تبعات تصمیم‌گیری‌هایی است که در طول ۲ الی ۳ دهه گذشته گرفته‌ایم. مسائل پربحث متعددی در کشور وجود دارد. سدسازی‌های غیراصولی، بهره‌برداری‌های نادرست از منابع آبی، کشاورزی و کشت بی‌رویه در برخی مناطق فاقد پایداری بلند‌مدت مانند کشت برنج در استان‌های غیرشمالی و رفتار‌های غیراصولی مشابه، باعث شده‌اند که با توجه به آمار‌های بارش دراز‌مدت، به این وضعیت برسیم. در واقع برخی مسائل تا حدودی قابل پیش‌بینی بود. این رفتار‌های اشتباه، ذخایر آبی را می‌بلعند و شرایط را بسیار شکننده می‌کنند.
وی گفت: خشکسالی در ایران تبعات سنگین و آزاردهنده‌ای برای افراد جامعه در ابعاد اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی خواهد داشت. این واقعیت را باید بپذیریم که تغییر اقلیم رخ داده و در آینده نیز تشدید خواهد شد. نوع مدیریت و برخورد ما با آب و خاک روشن‌کننده این موضوع است که تاکنون در مدیریت تغییرات اقلیمی چندان موفق عمل نکرده‌ایم. با نگاهی به تحلیل‌های کارشناسی می‌بینیم که اجماع نظر‌ها بر این است که در مدیریت سازه‌ای و به ویژه در حوزه سدسازی‌های غیراصولی، بسیار بی‌پروا عمل کرده‌ایم و تعداد زیادی سد زده‌ایم که با ابهامات و اشکالاتی همراه هستند. این در حالی است که بسیاری از کشور‌های توسعه‌یافته دنیا از سدسازی بی‌رویه فاصله گرفته‌اند. درست است که ذخیره آب پشت سد‌ها از سیل نیز جلوگیری می‌کند، اما در اغلب موارد با نگاه مبتنی بر انرژی‌زایی به سدسازی متوسل شده‌ایم و توجه نکرده‌ایم که کشور ما با این وضعیت اقلیمی شکننده، در شرایطی نیست که بخواهد حجم قابل توجهی از آب را پشت سد ذخیره تا انرژی تولید کند. وقتی کشور ما ذخایر انرژی‌های تجدید‌پذیری مثل آفتاب دارد، این نوع تصمیم‌گیری‌ها جای بحث دارد.
«پایداری زیست‌محیطی» در کشور ما بی‌ارزش است
این کارشناس اظهار کرد: درباره برخی از سد‌ها ازجمله «سد گتوند» و «سد چمشیر»، ابهاماتی وجود دارد. اینها سد‌هایی هستند که پایین‌دست را دچار مساله‌هایی جدی کرده‌اند و خواهند کرد. درباره سد چمشیر، کارشناسان پیش‌بینی‌هایی نگران‌کننده را ارائه کرده بودند، اما این سد درنهایت آب‌گیری شد. با احداث این نوع سدها، در مسیر آبی بالادست، تغییراتی در ذخیره آب می‌دهیم که بهره‌وری آن در بعد کشاورزی پایین است و باید وارد دشت‌ها شود که بهره‌وری بالاتری دارد. برداشت‌های بالادست، خواه سدسازی باشد و خواه هر نوع برداشت خارج از چارچوب و قاعده، مثل آنچه در بالادست زاینده‌رود رخ می‌دهد، باعث می‌شود آب به پایین‌دست نرسد و تبعات زیست‌محیطی و کشاورزی خاص خود را داشته باشد.
او ادامه داد: اصل بحث این است که همچنان در فضای «پایداری زیست‌محیطی» حرکت نمی‌کنیم، این در حالی است که در بیش از ۳۰ سال گذشته، دنیا با مفهوم پایداری آشنا شده و این مفهوم وارد ادبیات پروژه‌های ابعاد صنعتی، کشاورزی و عمرانی شده است. هر پروژه‌ای باید نه‌تنها منفعت اجتماعی و اقتصادی، بلکه پایداری زیست‌محیطی را به دنبال داشته باشد، اما متاسفانه در کشور ما به جای اینکه هر سه راس مثلث با هم حرکت کنند و مسائل اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی با هم حفظ شوند، پروژه‌های کلان ما به این موضوع بی‌توجه هستند.
زنگ خطر‌ها به صدا درآمده‌اند
هاشمی گفت: بسیاری از رفتار‌های غلط در حوزه منابع ملی منفعت مالی دارند. برای مثال برنج‌کاری یا کشت نیشکر در خوزستان منفعت مالی دارد. برنج‌کاری و کشت نیشکر، منافعی ازجمله اشتغالزایی دارد، اما واقعیت این است که همین پروژه‌ها با سود مالی بالا، اگر منجر به پایداری نشوند در ادبیات جهانی پروژه‌های معتبری نیستند و در مجامع جهانی نیز قابل دفاع نخواهند بود. دولت‌های مختلف در سراسر جهان بدون زور و اجبار متعهد می‌شوند که برای حفظ منابع محیط‌زیست تلاش کنند. هر سال کشور‌های مختلف در اجلاس جهانی محیط‌زیست گرد هم آمده‌اند و تعهداتی می‌دهند که تا تاریخی مشخص، تا چه حد در راستای تحقق اهداف محیط‌زیستی گام خواهند برداشت. در کنفرانس «کاپ‌۲۸» که اخیرا برگزار شد، شاهد همین موضوع بودیم. از زمان کاپ‌۲۱ در فرانسه کشور‌ها قول دادند که کربن خاک را بالا می‌برند و کربن اتمسفر را تعدیل می‌کنند که در نتیجه با گرمایش زمین مبارزه کنند، اما متاسفانه ما در این فضا سیر نمی‌کنیم که تعهداتی را در حوزه محیط‌زیست محقق کنیم. به نظر می‌رسد هنوز عقب‌تر از فضای پایداری زیست‌محیطی گام برمی‌داریم.
او در پایان تاکید کرد: معتقدم زنگ خطر‌ها در حوزه وضعیت منابع آب کشور به صدا در آمده است، اما هنوز وقت داریم. نگرانی درباره این موضوع «مثبت» است و ناامیدی «منفی». اینکه نگران وضعیت منابع آبی باشیم و اتفاقا این نگرانی عمومی شود و آحاد جامعه خود را مسوول بدانند، می‌تواند کارکرد مثبت داشته باشد. اطلاع‌رسانی رسانه‌ها درباره وضعیت منابع آب کشور نیز بسیار مثبت است و باعث می‌شود مسوولان به مطالبات عمومی توجه کنند. این بد است که کاملا قطع امید و تصور کنیم که کاری برای احیای وضعیت آب از دست‌مان برنمی‌آید. در کشور ما، کارشناسان صاحب نظری حضور دارند که کار‌هایی بسیار مثبت انجام می‌دهند و می‌توانند اثرگذار باشند. اگر میدان کارشناسی در دولت باز شود و سیستم تصمیم‌گیرنده با بدنه علمی و کارشناسی درآمیخته شود، می‌توانیم انتظار داشته باشیم که تغییراتی در حوزه منابع آبی، خاکی و محیط‌زیست ما رخ دهد.