مدل معماری سازمانی مناسب برای بانک‌ها

مرتضی امیرحسینی*
ارائه مدل معماری سازمانی برای بانک‌های ایران یکی از اولین و اساسی‌ترین اقدامات برنامه‌ریزان و مجریان به شمار می‌رود. مدل معماری سازمانی در حقیقت باید دارای مولفه‌های اساسی برای انتقال از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب و همچنین ارکان چشم‌انداز، رسالت و اهداف، استراتژی، سیاست‌ها و خط مشی‌های کلی طرح استقرار و توسعه را شامل شود. یکی از رهیافت‌های موثر برای همراستا کردن طرح‌های توسعه فناوری اطلاعات با اهداف و استراتژی‌های سازمانی و نیز برنامه‌ریزی هدفمند در استفاده از منابع مرتبط با فناوری اطلاعات، استفاده از معماری سازمانی است. از طرفی بانک‌ها در جامعه به علت داشتن ماهیت خدمات مالی، شاهرگ حیات اقتصادی کشور ما محسوب می‌شوند و نقش بسیار مهمی در پیشرفت و توسعه اقتصادی ایفا می‌کنند. بانک‌ها در گروه سازمانی‌هایی محسوب می‌شوند که دارای ابعاد و ساختارهای پیچیده بوده و از نظر فیزیکی توزیع شده هستند و تنها ذکر این که چه کارهایی باید توسط چه کسانی انجام شود کافی نیست، بلکه فرآیندها، داده‌ها، اهداف و نقش افرادی که در سازمان انجام وظیفه می‌کنند باید با اهداف و راهبردهای سازمان که در قالب برنامه‌ریزی راهبردی ارائه می‌شوند، همخوانی داشته باشد. چنین امری مستلزم آن است که بانک دارای یک نقشه از تمام ابعاد خود بوده تا بتواند با استفاده از این نقشه، روابط بین ابعاد سازمان را درک کرده و در صورت نیاز با تغییرات هماهنگ کند. این نقشه از سازمان، که حاوی اطلاعات افراد، فرآیندها، مکان‌ها و دیگر ابعاد و خصوصیات سازمان است، معماری سازمانی نامیده می‌شود.
به عبارت دیگر معماری سازمانی چارچوبی برای تبیین، هماهنگ‌سازی و همسوسازی کلیه فعالیت‌ها و عناصر سازمان در جهت نیل به اهداف راهبردی سازمان است. معماری سازمانی را می‌توان روشی برای یکپارچه سازی و استاندارد کردن زیرساخت فناوری اطلاعات از قبیل خدمات، سخت‌افزار و نرم‌افزارها در میان واحدهای مستقل کسب‌وکار دانست. تعاریف متعددی برای معماری سازمانی وجود دارد و با گذشت زمان این تعاریف کامل‌تر شده است اما با بررسی این تعاریف می‌توان دریافت که فصل مشترک آنها به این اشاره دارد که معماری سازمانی شامل مدل‌های کسب‌وکار، فرآیندها، داده‌ها و سیستم‌های پشتیبانی‌کننده است. جان زکمن، معماری سازمانی را به این صورت تعریف کرده که مجموعه‌ای از ارائه‌های توصیفی (مدل‌ها)، در ارتباط با تشریح یک سازمان، چندان که بتواند منطبق بر نیازمندی‌های مدیریت (کیفیت) تولید شده و در دوره حیات مفیدش قابل نگهداشت باشد. معماری سازمانی بیانی کامل از سازمان است؛ یک طرح کلان که همکاری بین جنبه‌های برنامه‌ریزی کسب‌وکار مانند اهداف، چشم‌انداز، راهبردها و اصول مدیریت، جنبه‌های فعالیت‌های کسب‌وکار مانند کارکردها و فرآیندهای کسب‌وکار، ساختارهای سازمانی و داده‌های سازمان، جنبه‌های اتوماسیون مانند سیستم‌های اطلاعاتی و پایگاه‌های داده، همچنین زیرساخت فناوری پشتیبان کسب‌وکار مانند کامپیوترها، سیستم‌های عامل و شبکه‌ها را فراهم می‌کند. در حوزه معماری سازمانی، چارچوب بیش از هر حوزه دیگری مورد توجه است به گونه‌ای که می‌توان گفت بدون وجود چارچوب، معماری معنایی ندارد. به طور کلی به منظور دسته‌بندی و سازماندهی موجودیت‌ها، از یک ساختار منطقی به نام چارچوب استفاده می‌شود. بنابراین چارچوب معماری سازمانی یک ساختار سازماندهی شده از اطلاعاتی است که برای توصیف معماری سازمان استفاده می‌شود. چارچوب زکمن، پر استفاده‌ترین چارچوب در عرصه معماری سازمانی است. این چارچوب که در سال ۱۹۸۷ عرضه شد و در سال ۱۹۹۲ تکمیل شد، در حال حاضر، این چارچوب به عنوان چارچوب مادر در معماری اطلاعات مورد توجه قرار گرفته است. به این ترتیب می‌توان گفت اهمیت چارچوب زکمن، از آنچه که خود آن را در ابتدا چارچوبی برای معماری سامانه‌های اطلاعاتی نامید، فراتر رفته است. شرکت‌های فناوری در صنعت بانکداری با تغییرات محیط کسب‌وکار از قبیل نوع محصولات و خدمات، تغییر سرمایه‌گذاری، افزایش شرکت‌های تخصصی بانکداری اینترنتی و جهانی شدن مواجه می‌باشند. به دلیل تغییرات شرایط محیطی، بانک‌ها مجبور هستند مدل‌های کسب‌وکار خود را تغییر دهند تا بتوانند در عرصه بانکداری باقی بمانند بنابراین گروه‌های فناوری اطلاعات آنها باید سیستم‌های اطلاعاتی را توسعه دهند تا به صورت موثر و انعطاف پذیری این تغییرات را بپذیرند و خود را با آنها تطبیق دهند. یک راه‌حل بالقوه این چالش پذیرش وب سرویس با استفاده از معماری سازمانی سرویس‌گرا (SOA) است. هنگامی که معماری سازمانی سرویس‌گرا به عنوان راه حل انتخاب شد، دیدگاه معماری سازمانی بسیار حیاتی و مهم است. در شرایط محیطی صنعت بانکداری، وب سرویسی که از معماری سازمانی سرویس‌گرا و دیدگاه معماری سازمانی استفاده می‌نماید موثر و کارآمد خواهد بود. چارچوب معروف دیگری نیز بنام چارچوب معماری سازمانی TOGAF و یا
The Open Group Architecture Framework توسط اعضای گروه باز توسعه یافته و نگهداری می‌شود. این چارچوب روش‌ها و ابزارهایی را به منظور کمک به پذیرش، تولید، استفاده و نگهداری معماری سازمانی فراهم می‌کند. چارچوب TOGAF بر اساس یک مدل فرآیند تکرار پذیر ایجاد شده که توسط بهترین تجارب و دارایی‌های موجود معماری و قابل استفاده مجدد پشتیبانی می‌شود.
در صنعت بانکداری شبکه معماری صنعت بانکداری و یا چارچوبی کلی و مجموعه‌ای از تعاریف خاص خدمات فناوری اطلاعات به منظور این صنعت را ارائه داده و موارد قابل تحویلی که در ادامه آورده شده را تولید کرده است. این موارد شامل چشم‌انداز خدمت، نواحی کسب‌وکار، حوزه کسب‌وکار، دامنه خدمت، گروه خدمت، عملیات خدمت و تعاریف دامنه خدمات فناوری اطلاعات مخصوص صنعت بانکداری می‌باشد. BIAN استفاده از چارچوب TOGAF را پیشنهاد داده و این دو با یکدیگر همکاری می‌کنند. دو طرحی که به صورت قابل توجهی مورد توجه صنعت بانکداری است TOGAF و BIAN است. TOGAF، یکی از سرشناس‌ترین و قابل‌اعتمادترین استانداردهای معماری سازمانی است. مطابق با تجارب BIAN، مایکروسافت نیز توصیه می‌کند که موسسات مالی ابتدا به نمای معماری کسب‌وکار محیط بانکی توجه نمایند. کارایی مطلوب و صرفه‌جویی، زمانی رخ می‌دهد که فرآیندهای کسب‌وکار توسط معماری فنی جدید پشتیبانی شده و انتقال یابد. معماری کسب‌وکار نمایی از قابلیت‌های بانکداری و خدمات را ترسیم کرد که رشد استراتژیک را نیز ممکن می‌کند. مایکروسافت تصدیق می‌کند که هیچ دو موسسه مالی در بحث تمرکز بازار، بخش‌ها و یا به کارگیری فناوری شبیه یکدیگر نیستند. سیستم بانکداری اسلامی جامع ابتکار همکاری دانشگاه و صنعت در کشور مالزی است. سیستم بانکداری اسلامی جامع مدلی است بر مبنای معماری سرویس‌گرا (SOA) که روی بانکداری اسلامی تمرکز دارد. بانکداری اسلامی مانند بانکداری‌های متداول، سازمان‌های سودآوری هستند. هدف آنها نیز به دست آوردن سود بر اساس قواعد، قوانین و سنت‌های اسلامی است. مشکل اصلی سناریو بانکداری اسلامی این است که سیستم‌های موجود در بازار محدودیت‌های مختلفی دارند. به عبارت دیگر در حال حاضر هیچ سیستم بانکداری اسلامی جامعی که هم سپرده‌ها و هم منابع مالی را پوشش دهد وجود ندارد که امکان تولید محصولات جدید اسلامی را بر اساس اصول شریعت برای بانک‌ها فراهم کند. تحقیقات نشان داده یکی از عواملی که اجرای معماری سازمانی را به عنوان یکی از طرح‌های مهم فناوری اطلاعات سازمان‌ها با تهدید یا شکست مواجه می‌کند، انتخاب چارچوب نامناسب معماری سازمانی و عدم‌انطباق چارچوب معماری سازمانی با فرآیندهای سازمانی که معماری سازمانی در آن پیاده می‌شود است. با توجه به مطلب بیان شده انتخاب یک چارچوب معماری سازمانی مناسب برای بانک‌های اسلامی ایران از اهمیت زیادی برخوردار است و مقدمه‌ای برای شروع معماری سازمانی موفق برای بانک‌های ایران محسوب خواهد شد. به همین منظور باید مدلی ارائه شود که بتواند تمام جنبه‌های مختلف یک بانک را پوشش دهد و بررسی کامل و جامعی از وضعیت موجود و مطلوب سازمان ارائه دهد تا بتوان با شناخت کامل از نقاط قوت و ظرفیت‌های سازمان و همچنین شناخت نقاط ضعف و کاستی‌های سازمان، استراتژی تدوین شده در سازمان را به کمک ارائه راهکارهای درست فناوری اطلاعات جامه عمل پوشاند. در واقع برای دستیابی به چنین هدفی باید ابتدا یک چارچوب مناسب و جامعی را انتخاب کرده و با آن پیش رفت. تلفیق دو چارچوب زکمن و TOGAF و مفاهیم معماری سرویس‌‌گرایی برای ارائه یک مدل مناسب برای بانک‌های ایران می‌تواند مدلی مناسب باشد. علت به‌کار‌گیری چارچوب زکمن این است که این چارچوب مضمونی گسترده برای تشریح لایه‌های معماری ارائه می‌کند و ما در سطح سازمانی به بزرگی و پیچیدگی بانک‌ها نیاز به بررسی همه‌جانبه و کامل لایه‌های مختلف معماری داریم و همچنین به متدولوژیی که تمام این جنبه‌ها را پوشش دهد مانند TOGAF نیاز داریم که این متدولوژی قابلیت تکرارپذیری و پوشش دادن به چارچوب زکمن گسترش یافته را نیز دارد.
نکته پایانی
معماری سازمانی موجب ایجاد سیستم‌های یکپارچه‌ای می‌شود که ضمن پوشش فرآیندهای کاری یک سازمان آنها را به نحوی هدفمند در تعامل با بقیه سیستم‌های موجود در سازمان قرار می‌دهد، به نحوی که بیشترین بهره‌وری را در انجام منظم فعالیت‌های سازمان با استفاده از فناوری اطلاعات ایجاد شود. چارچوب زکمن تاثیر انکارناپذیری در مباحث حوزه معماری سازمانی داشته و امروزه در محیط‌های آموزشی به عنوان مبنای ارائه مباحث این حوزه مورد استفاده قرار می‌گیرد اما نقطه‌ضعف آن عدم‌قابلیت کارکرد در محیط کسب‌وکار به دلیل نداشتن روش انجام کار است. از سویی TOGAF با پوشش بعضی از ضعف‌های زکمن، در رابطه با بیان روش انجام کار و توجه به طرح گذار و معماری سرویس‌گرا می‌تواند بسیار کمک کننده باشد. مزیت اصلی این رهیافت ترکیب و استفاده مفاهیمی مرتبط اما نه مشابه است، به طوری که هر کدام از این موارد به تنهایی کارکرد و کاربرد پر بهره‌ای برای بانکداری نداشته‌اند اما با ترکیب نقاط قوت آنها با هم رهیافت جدیدی حاصل شده که نقاط قوت را یکجا در خود دارد.
* مدیرعامل و عضو هیات مدیره شرکت
نظم‌آران