4 - 02 - 2025
ماهیت پیچیده داراییهای نامشهود
«جهانصنعت» – دکتر اسفندیار جهانگرد، دانشیار دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی، اخیرا مطالعهای در مورد اهمیت و چگونگی سنجش سرمایهگذاری نامشهود در ایران انجام دادهاند. به بهانه سالها تدریس و پژوهشهای او در حوزه اقتصاد دیجیتال و داراییهای نامشهود «جهانصنعت» گفتوگویی با ایشان انجام داده است که در ادامه میخوانید:
آقای دکتر بفرمایید داراییهای نامشهود چیست و چه تفاوتی با داراییهای مشهود دارد؟
به طور کلی داراییهای نامشهود، داراییهای غیرفیزیکی هستند که به دلیل مالکیت معنوی، دانش یا سایر عوامل غیرمادی دارای ارزش هستند. این داراییها شامل مواردی مانند نرمافزارها، پایگاههای داده، نتایج تحقیق و توسعه(R&D)، حق نشر، علائم تجاری، پتنتها، نامهای تجاری و دانش سازمانی میشوند. ویژگی اصلی داراییهای نامشهود این است که ارزش آنها از تلاشهای فکری ناشی میشود و معمولا نتیجه توسعه، تحقیق یا نوآوری هستند. برخلاف داراییهای مشهود که قابل لمس و مشاهدهاند، داراییهای نامشهود اغلب مبتنی بر دانش، دیجیتال یا مفهومی هستند. همچنین این داراییها معمولا برخلاف داراییهای فیزیکی بدون کاهش ارزش قابل تکثیر هستند. علاوه بر آن داراییهای نامشهود دارای ویژگیهای مهمی هستند که آنها را بسیار متمایز از داراییهای مشهود میکند که ویژگیهای کلیدی داراییهای نامشهود به چهار S مشهورند که کمتر در داراییهای فیزیکی مشهود هستند.
Scalability, Sunkenness, Spillovers and Synergies
به عبارتی این داراییها دارای چهار ویژگی خاص هستند:
قابلیت مقیاسپذیری: امکان استفاده مجدد از داراییها در مکانها و موارد مختلف.
هزینه غرقشدگی یا اجتنابناپذیری: بازگرداندن هزینههای این داراییها دشوار است.
سرریزها: داراییهای نامشهود اغلب مزایایی برای دیگران ایجاد میکنند.
همافزایی: داراییهای نامشهود تمایل به تقویت یکدیگر هنگام ترکیب دارند.
در دستهبندیهای سرمایهگذاری نامشهود که توسط کورادو و همکاران (2005) انجام شده است با اشاره به یک چارچوب استاندارد بینزمانی به این نتیجه میرسند که هرگونه استفاده از منابعی که مصرف فعلی را به منظور افزایش آن در آینده کاهش دهد، به عنوان سرمایهگذاری، واجد شرایط میشود و گستردهترین تعریف از نامشهود را ارائه کرد. این تعریف دلالت بر این دارد که همه انواع سرمایه باید به صورت متقارن در نظر گرفته شوند، بنابراین به تعریف بسیار گستردهای از سرمایه از جمله سرمایه فکری و سرمایه انسانی و نیز داراییهای سازمانی منجر میشود. آنها در نهایت سرمایهگذاری نامشهود را در سه دسته طبقهبندی میکنند که شامل اطلاعات کامپیوتری(رایانهای)، مالکیت نوآورانه و صلاحیت یا شایستگی اقتصادی هستند.
چرا اندازهگیری سرمایهگذاریهای نامشهود مهم است و چگونه با سیستم حسابهای ملی (SNA) همخوانی دارد؟
قبل از پاسخ به سوال شما ابتدا عرض کنم که در طبقهبندی ما حسابهای ملی داراییها نامشهود و حسابهای غیرملی داراییهای نامشهود داریم. حسابهای ملی داراییهای نامشهود شامل تحقیق و توسعه، نرمافزار و سایر داراییهای نامشهود است که در حال حاضر در حسابهای ملی گنجانده شدهاند. دراینباره، نرمافزار رایانهای همراه با پایگاههای داده بزرگ به عنوان داراییهای ثابت نامشهود شناسایی شدهاند. هر دو دارایی به همراه تحقیق و توسعه، اکتشاف مواد معدنی و آثار هنری اصلی جزو فرعی محصولات مالکیت معنوی هستند اما در قالب حسابهای غیرملی داراییهای نامشهود با توجه به ماهیت پیچیده داراییهای نامشهود، هیچ تعریف یا روش واحدی برای اندازهگیری داراییهای نامشهود که در مرزهای دارایی حسابهای ملی لحاظ نشده باشد، وجود ندارد که پذیرفته شود. در سراسر جهان بسیاری از ادبیات به سادگی سه ویژگی مهم از نامشهود را شناسایی میکنند: نخست؛ آنها به عنوان منابع سود اقتصادی احتمالی آینده در نظر گرفته میشوند، دوم؛ آنها فاقد ماهیت فیزیکی هستند و سوم؛ تا حدی میتوانند توسط یک شرکت حفظ و معامله شوند. با این حال، ویژگیهای اول و سوم نیز تا حد زیادی در تعریف کلیتر از داراییهای اقتصادی ارائه شده توسط سیستم حسابهای ملی (SNA) منعکس شده است که آنها را به عنوان آن دسته از نهادها طبقهبندی میکنند که حقوق مالکیت توسط واحدهای نهادی به صورت انفرادی یا جمعی اجرا میشود و صاحبان آنها ممکن است با نگهداشتن آنها یا استفاده از آنها در یک دوره زمانی از منافع اقتصادی برخوردار شوند.
اما در پاسخ صریح به سوال شما باید گفت که در دنیا سهم سرمایهگذاریهای نامشهود در کل سرمایهگذاریها در طول زمان به طور قابلتوجهی افزایش یافته است. با استناد به سیستم حسابهای اروپایی (ESA 2010)، این داراییها بیش از یکسوم کل سرمایهگذاریها را تشکیل میدهند و نقش کلیدی در رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) دارند. همچنین، سرمایهگذاری در تحقیق و توسعه یکی از اجزای اصلی داراییهای نامشهود در چارچوبهای SNA 1993 و SNA 2008 در سالهای اخیر در کشورهای پیشرفته تقریبا دو برابر شده و از مصرف واسطه به سرمایهگذاری تغییر ماهیت داده است.
اندازهگیری سرمایهگذاریهای نامشهود اهمیت زیادی دارد زیرا بخش قابلتوجه و روبه رشدی از کل سرمایهگذاریها را تشکیل میدهند و به رشد اقتصادی و ایجاد ارزش کمک میکنند. معیارهای اقتصادی سنتی بیشتر بر داراییهای مشهود تمرکز دارند که منجر به دیدگاهی ناقص از فعالیت اقتصادی و ارزش واقعی میشود. اندازهگیری سرمایهگذاریهای نامشهود مطابق با استانداردهای (SNA 2008) تصویر جامعتری از فعالیتهای اقتصادی ارائه میدهد و به ثبت ارزش نوآوری، تحقیق و توسعه، نرمافزار و سایر عوامل غیرفیزیکی رشد کمک میکند. این امر همچنین به سیاستگذاری بهتر و ارزیابی دقیقتر عملکرد اقتصادی منجر میشود.
سوالی که برای خوانندگان، سیاستگذاران و محققان مطرح است این است که انواع متداول داراییهای نامشهود که در حال حاضر توسط کشورها اندازهگیری میشوند، کدامند؟
دراینباره بستگی به ظرفیت فناوری و نهادی هر کشور دارد. فناوری تعیینکننده نحوه ذخیرهسازی داراییهای نامشهود است و نهادهای تعیینکننده ارزش خارجی این داراییها قابلیت اجرا دارند و این دو خصلت شرایط هر کشور را در اندازه گیری و بهرهگیری از داراییهای نامشهود رقم میزند اما به شکل متعارف برخی از انواع متداول داراییهای نامشهود شامل این موارد هستند:
تحقیق و توسعه :(R&D) شامل توسعه تجربی، تحقیقات علمی و هزینههای مربوط به افزایش ذخایر دانش از جمله سرمایه انسانی مرتبط با این فعالیتها.
نرمافزار و پایگاههای داده: شامل نرمافزارهای رایانهای، سیستمهای پایگاه داده، برنامههای کامپیوتری و اطلاعات ذخیرهشده در پایگاههای داده.
آثار هنری، ادبی و سرگرمیهای اصیل: شامل تولیدات خلاقانه مانند کتابها، فیلمها، موسیقی، هنرهای تجسمی و حقوق مربوط به آنها.
اکتشافات معدنی: شامل هزینههای مربوط به فعالیتهای اکتشافی، حفاری، آزمایشهای مرتبط و تحلیلهای مربوطه.
ارزش برند و داراییهای بازاریابی: شامل نامهای تجاری، علائم تجاری، لوگوها، هزینههای بازاریابی و فعالیتهای مربوط به جذب مشتری.
سرمایه سازمانی: شامل توسعه فرآیندهای تجاری، آموزش منابع انسانی و ساختارهای سازمانی.
هزینههای تحقیق و توسعه (R&D) در حسابهای ملی چگونه محاسبه میشوند و چرا گاهی دشوار است؟
هزینههای تحقیق و توسعه به عنوان سرمایهگذاریهای نامشهود در نظر گرفته میشوند، زیرا دانش را افزایش داده و برای ایجاد فرآیندها، محصولات و خدمات جدید به کار میروند. در سیستم حسابهای ملی (SNA)، R&D به عنوان نوعی محصول مالکیت معنوی محسوب و به عنوان تشکیل سرمایه در نظر گرفته میشود. با این حال، چالشهایی در این زمینه وجود دارد، از جمله:
خروجیهای R&D به راحتی قابل اندازهگیری نیستند، بنابراین معمولا برمبنای هزینهها ارزیابی میشوند.
R&Dهایی که منجر به خروجی کاربردی نمیشوند، ارزشگذاری دشواری دارند و به عنوان دارایی ثابت محسوب نمیشوند.
مشکل در تخصیص مزایای آتی R&D و تعیین اینکه آیا باید به عنوان یک کالای واسطهای در نظر گرفته شود، در صورتی که خروجی ملموس نداشته باشد.
در کل چالشهای اندازهگیری و ارزشگذاری داراییهای نامشهود چیست و چرا این امر پیچیده است؟
قبل از پاسخ به سوال شما باید بگوییم که اندازهگیری دقیق داراییهای نامشهود به این دلایل برای کشور ما ضروری است: نخست اینکه؛ حجم سرمایهگذاری در داراییهای نامشهود در اقتصادهای پیشرفته دنیا اکنون بسیار بزرگتر از داراییهای مشهود است و بازده بیشتری ایجاد میکند. دوم اینکه؛ تجربیات کشورهای پیشرفته نشان داده که تدوین یک استراتژی ملی برای اندازهگیری داراییهای نامشهود به تلاشهای بلندمدت نیاز دارد. سوم اینکه؛ این داراییها تاثیرات عمیقی بر اقتصاد، سیاستگذاریها و نهادها دارند اما اندازهگیری داراییهای نامشهود پیچیده است زیرا این داراییها در صورتهای مالی سنتی نشان داده نمیشوند. دو چالش اصلی در این خصوص عبارتند از:
نخست؛ شکاف روششناختی در کشورها، کمبود اجماع بر سر روشهای قابلاعتماد و مطمئن برای اندازهگیری داراییهای نامشهود و نیز کمبود دادههای مرتبط. و دیگری شکاف موجودیت زیرساختهای کشورها یعنی کمبود زیرساختهای آماری مرتبط، عدم تطبیق دستورالعملها در سطح ملی و کمبود اجرای موثر سیاستها اما در پاسخ به سوال شما باید گفت که اندازهگیری و ارزشگذاری داراییهای نامشهود ماهیتا به دلایل زیر پیچیده است:
عدم فیزیکی بودن: داراییهای نامشهود اشیای فیزیکی نیستند، بنابراین شناسایی، مشاهده و اندازهگیری آنها دشوارتر است.
عدم قطعیت و ریسک: بازده آینده سرمایهگذاریهای نامشهود اغلب نامشخص است و احتمال شکست بالایی دارد. ارزشگذاری این داراییها قبل از دستیابی به نتیجه نهایی میتواند مشکلساز باشد.
ذهنی بودن: داراییهای نامشهود مانند ارزش برند و دانش سازمانی اغلب مبتنی بر عوامل کیفی هستند که استانداردسازی و ارزشگذاری آنها دشوار است.
عدم وجود بازارهای رسمی: برخلاف داراییهای مشهود، داراییهای نامشهود به ندرت در بازارهای رسمی معامله میشوند که تعیین قیمت بازار برای آنها را دشوار میکند.
وابستگیهای متقابل: بسیاری از داراییهای نامشهود با یکدیگر در ارتباط بوده و اغلب برای ایجاد ارزش ترکیب میشوند که تفکیک ارزش هر دارایی را چالشبرانگیز میکند.
با گسترش هوش مصنوعی و گسترش مراکز داده در شرایط حاضر بفرمایید اندازهگیری نرمافزار و پایگاههای داده چه تفاوتی با سایر انواع داراییهای نامشهود دارد؟
نرمافزار و پایگاههای داده به عنوان یک گروه دستهبندی شدهاند زیرا پایگاههای داده به طور مستقل قابل استفاده نیستند و به سیستمهای مدیریت پایگاه داده که خود یک نوع نرمافزار هستند، وابستهاند. از آنجا که این داراییها ماهیتی دیجیتال دارند به عنوان سرمایهگذاریهای غیرفیزیکی در نظر گرفته میشوند. در مواردی که نرمافزار و پایگاههای داده قابل فروش به طور مستقل نباشند، ارزش آنها معمولا از طریق هزینه تولید آنها ارزیابی میشود. اطلاعات ذخیره شده در پایگاه داده به عنوان خرید یک دارایی محسوب نمیشود، بلکه به عنوان هزینه عملیاتی در نظر گرفته میشود.
مسائلی مانند حقوق مالکیت معنوی (IPR)، حریم خصوصی دادهها و حفاظتهای قانونی چگونه بر سرمایهگذاریهای نامشهود و اندازهگیری آنها تاثیر میگذارند؟
حقوق مالکیت معنوی (IPR)، حریم خصوصی دادهها و حفاظتهای قانونی برای سرمایهگذاریهای نامشهود حیاتی هستند، زیرا حقوق انحصاری را برای خالقان و صاحبان داراییهای نامشهود فراهم میکنند بدون این حفاظتها، ایدهها، نوآوریها، نرمافزارها و سایر اشکال مالکیت معنوی به راحتی قابل کپیبرداری و استفاده توسط دیگران خواهند بود که میتواند سرمایهگذاری را کاهش دهد.
چه تغییرات سیاستی برای به رسمیت شناختن اهمیت سرمایهگذاریهای نامشهود در ایران لازم است؟
برای به رسمیت شناختن اهمیت سرمایهگذاریهای نامشهود، تغییرات سیاستی زیر مورد نیاز است و لازم است دستگاههای دولتی مثل وزارت امور اقتصادی و دارایی ، بانک مرکزی ، سازمان برنامه و بودجه و مرکز آمار ایران در کنار تحول در حسابهای شرکتهای دولتی و خصوصی موارد زیر انجام شود.
بهروزرسانی استانداردهای حسابداری: بسیاری از رویههای حسابداری فعلی، سرمایهگذاریهای نامشهود را به عنوان هزینه تلقی میکنند، نه داراییهای سرمایهای که نیاز به اصلاح دارد.
حمایت از تحقیق و توسعه: تامین مالی عمومی بیشتر، مشوقهای مالیاتی یا مکانیزمهای دیگر برای حمایت از R&D ضروری است.
بهبود جمعآوری دادهها: دولتها باید روشهای جمعآوری داده را بهبود بخشند تا دامنه کامل سرمایهگذاریهای نامشهود را پوشش دهند.
تقویت حفاظت از مالکیت معنوی: حقوق مالکیت معنوی و اجرای آنها باید تقویت شود تا از نوآوران حمایت کرده و سرمایهگذاری را تشویق کند.
توسعه زیرساختهای دیجیتال: سرمایهگذاری در زیرساختهای دیجیتال مانند اینترنت پرسرعت و سایر فناوریهای کلیدی مثل هوش مصنوعی و مراکز داده و پلتفرمهای اقتصادی و بازگانی و غیره باید افزایش یابد.
کاهش موانع قانونی: موانع قانونی که نوآوری را سرکوب کرده و توسعه داراییهای نامشهود را محدود میکنند، باید کاهش یابند.
پرداختن به کمبود مهارتها: آموزش و مهارتآموزی، بهویژه در حوزههای STEM (علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات) و دیجیتال در کنار پرداختن به حوزههای علوم اجتماعی و انسانی باید در اولویت قرار گیرد تا زمینه ایجاد داراییهای نامشهود ارزشمند فراهم شود.
با این اوصاف چه تحولی در نظام آماری و سیاستگذاری کشور و اقدام سیاستی و اجرایی مهمی برای بهبود اندازهگیری و بهرهبرداری از سرمایهگذاریهای نامشهود در ایران باید برداشته شود؟
برای این کار بسیار مهم است که زمینههای قانونی و مقرراتی و همچنین اقدامات لازم برداشته شود که میتوان به برخی از آنها اشاره کرد که باید تلاشهای مجدانهای در احصای آنها صورت بگیرد عبارت است از:
– تصویب قوانین مالکیت داراییهای نامشهود
– اصلاح ساختار مالی برای تسهیل سرمایهگذاری در داراییهای نامشهود
– آموزش مفاهیم داراییهای نامشهود به مدیران و کارشناسان
– ارتقای زیرساختهای آماری و فناوری مرتبط
– تشویق به شفافیت در گزارشدهی شرکتها
– ایجاد استانداردهای جدید در حسابداری و روشهای آماری
– جمعآوری دادههای دقیق و جامع در مورد این داراییها.
امیدوارم این مصاحبه بر ضرورت حیاتی ایران در درک و اندازهگیری بهتر سرمایهگذاریهای نامشهود صحه بگذارد و با اصلاح سیاستها، بهبود دادهها و استانداردهای حسابداری، ایران بتواند از پتانسیل رشد و رقابت جهانی مرتبط با داراییهای نامشهود بهرهمند شود.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد