قیچی شدن بال‌های رشد

«جهان صنعت»- سال‌ها با شتاب می‌آیند و می‌روند و شوربختانه مقام‌های ایرانی بدون توجه عمیق بر اینکه در این سال‌ها ایران کجا رفته و دیگران چه کرده‌اند بر آرمان مبارزه با آمریکا و شکست دادن امپریالیسم آن هم از راه مبارزه سخت استوار مانده‌اند. در این سال‌هایی که ایرانیان با فداکاری آن را سپری می‌کردند بسیاری از کشورها در منطقه با سرعت خود را از تله توسعه‌نیافتگی رها می‌کنند و استقلال اقتصادی خود را از قدرت‌های بزرگ و ارزهای معتبر افزایش می‌دهند. کشورهایی مثل ترکیه، عربستان و امارات که حالا رقبای منطقه‌ای ایران شده و با شتاب از ایران عبور کرده‌اند برای ایرانیان حسرت به دلی گذاشته‌اند. شوربختانه همزمان با فرو افتادن اقتصاد ایران در گرداب‌های دهشتناک و پدیدار شدن ناترازی‌ها فضای سیاست داخلی نیز به روزهای ناخوش رسیده‌اند. اقتصاد ایران در این شرایط توانایی‌های طبیعی و نیز سرمایه‌های تاریخی و برتری‌های نیروی انسانی را از دست داده است.
سرمایه‌گذاری و تولید
مقام رهبری با توجه به همین وضعیت شکننده و پیچیده اقتصادی است که امسال را نیز با شعار سرمایه‌گذاری و تولید شروع کردند و به مدیران و سیاست‌ورزان هشدار داده‌اند این مساله با پایداری نظام گره خورده است. واقعیت این است که اقتصاددانان چند سال است بدون هراس و با زبان تیز به مدیران کشور هشدار می‌دهند اگر دست فرمان اقتصاد تغییر نکند نه از نظام نشان می‌ماند و نه از سرزمین. اقتصاددانان تاکید دارند برای اینکه اقتصاد ایران بیشتر از این در گل و لای فرو نرود باید درها را بر اقتصاد جهان باز و راه ورود سرمایه و تکنولوژی را فراخ کرد اما این درخواست‌ها متاسفانه بدون پاسخ مانده‌اند و رویا بر واقع‌بینی استیلا یافته است.
چالش‌ها و راهکارهای بهبود وضعیت سرمایه‌گذاری
مهدی صادقی، یک عضو ارشد بخش‌خصوصی با ارائه تحلیلی از وضعیت سرمایه‌گذاری در ایران براساس شعار سال، به تشریح چالش‌ها و راهکارها برای رفع مشکلات این حوزه پرداخت.
صادقی با اشاره به رشد اقتصادی کشور طی سال گذشته که براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی حدود 5/2‌درصد برآورد شده است، تصریح کرد که برابر پیش‌بینی‌ها، رشد اقتصادی برای سال‌جاری در حدود 8/2‌درصد خواهد بود.
وی سپس با بیان اینکه سرمایه‌گذاری داخلی در کشور نسبت به سال1390 تقریبا به نصف کاهش یافته است، افزود: در حال حاضر نرخ رشد موجودی سرمایه خالص به تدریج روند نزولی به خود گرفته و در سال1402 به میزان 2/1‌‌درصد و 9ماهه سال‌1403 حدود یک درصد برآورده شده ‌است.
نایب‌رییس اتاق تهران سپس با اشاره به داده‌های بانک مرکزی روند تشکیل سرمایه ثابت ناخالص را طی یک دهه اخیر نزولی عنوان کرد و یادآور شد که نرخ استهلاک سرمایه‌ها از 180هزار میلیارد تومان در سال90 به 285هزار میلیارد تومان در سال1402 رسیده‌ است.
وی همچنین به افت 52‌درصدی تشکیل سرمایه ثابت بخش ماشین‌آلات از سال1390 تا 1402 اشاره و تصریح کرد که روند عملکرد سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در کشور نیز سیر نزولی داشته است. مهدی صادقی افزود: سهم سرمایه‌گذاری جدید از 6/25‌درصد تولید ناخالص داخلی در سال1390 به کمتر از یک درصد در سال 1402 رسیده‌ و برخلاف سال‌های1399 تا 1402 امید به تحقق رشد اقتصادی از طریق بهره‌برداری از ظرفیت‌های خالی اقتصاد در حال حاضر کمرنگ شده ‌است.
او یکی از مهم‌ترین عوامل وضعیت نامطلوب سرمایه‌گذاری در کشور را عدم تامین مالی سرمایه‌گذاری ثابت توسط بانک‌ها عنوان کرد و افزود: پیش‌بینی می‌شود که روند عدم تخصیص تسهیلات سرمایه‌گذاری ثابت در سال1404 نیز ادامه یابد که این مساله می‌تواند مانع از رشد سرمایه‌گذاری و عدم تحقق شعار سال شود.
صادقی سپس تورم و افزایش نرخ ارز، تحریم‌های فزاینده، کاهش توان سرمایه‌گذاری بنگاه‌ها و دولت، احتمال توقف تولید به دلیل ناترازی انرژی و کسری بودجه دولت را مهم‌ترین چالش‌های بخش صنعت در سال1404 بیان کرد و به برخی راهکارها برای رفع مشکلات این بخش از جمله افزایش سرمایه بانک‌ها و کاهش ناترازی در منابع به منظور افزایش توان پرداخت تسهیلات سرمایه ثابت از 11درصد به 30‌درصد در سال1404 الزام شرکت‌های تحت راهبری دولت به تقسیم سود حداقلی و الزام به سرمایه‌گذاری در صنایع فولاد، نفت و گاز و پتروشیمی با اولویت مناطق کمتر برخوردار، بازنگری در بسته مشوق‌های سرمایه‌گذاری کشور، اصلاح قانون مالیات بر ارزش‌افزوده، شناسایی طرح‌های نیمه‌تمام، هدایت سرمایه‌گذاران جدید به شهرک‌های صنعتی منتخب کشور، تلاش برای رفع تحریم‌ها و فعال‌سازی خطوط اعتباری اشاره کرد.
رشد بی‌کیفیت
یک کارشناس ارشد در بخش‌خصوصی نیز گفته است: سرمایه‌گذاری از جمله ابزارهای بلندمدت رشد اقتصادی کشور محسوب می‌شود و به عنوان پیشران تولید ناخالص داخلی در بازه‌های زمانی طولانی مدت عمل می‌کند. در برخی سال‌های دهه50، حدود نیمی از تولید ناخالص داخلی کشور از محل تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بوده که خود گویای اهمیت سرمایه‌گذاری در تحقق رشد اقتصادی کشور است.
در بیش از یک دهه اخیر رشد واقعی این متغیر در اقتصاد ایران منفی شده به طوری آمارهای بانک‌ مرکزی نشان می‌دهد طی سال‌های 1390 تا 1402، سرمایه‌گذاری به طور متوسط سالانه 4‌درصد کاهش یافته است. در عین حال، روند استهلاک سرمایه طی سال‌های مذکور صعودی بوده و از سال 1398 شکاف آن با تشکیل سرمایه ثابت به صفر نزدیک شده است. بدین معنا که سرمایه‌گذاری سالانه، تنها به میزان جبران استهلاک دارایی‌های موجود طی هر سال است و برای رشد اقتصادی در کشور، ظرفیت جدیدی ایجاد نمی‌شود. در صورت استمرار این روند، این نگرانی وجود دارد که استهلاک سرمایه از میزان سرمایه‌گذاری هر سال پیشی بگیرد.
علاوه بر این، آنچه نگرانی نسبت به روند کاهشی سرمایه‌گذاری را تشدید می‌کند، تضعیف بیشتر سرمایه‌گذاری در بخش ماشین‌آلات نسبت به کاهش سرمایه‌گذاری در بخش ساختمان است. از سال1390 تا پایان سال1402، به طور متوسط در هر سال، از سرمایه‌گذاری در بخش ماشین‌آلات 5‌درصد و از سرمایه‌گذاری در بخش ساختمان 3‌درصد کاسته شده است. مستهلک شدن ماشین‌آلات و عدم سرمایه‌گذاری جدید، عملکرد تولید را تضعیف کرده و بهره‌وری را کاهش می‌دهد. بنابراین تا زمانی که به ازای روند فزاینده استهلاک سرمایه در کشور، سرمایه‌گذاری جدیدی به ویژه در بخش ماشین‌آلات صورت نگیرد، نمی‌توان انتظار بهبود رشد اقتصادی و افزایش بهره‌وری داشت. ضمن اینکه شرایط عنوان شده درخصوص وضعیت سرمایه‌گذاری در کشور، مانع جدی برای تحقق متوسط رشد سالانه 8‌درصدی و رشد 8/2‌درصدی بهره‌وری کل عوامل تولید در هر سال براساس قانون برنامه پنج ساله هفتم توسعه است.
براساس آمار آنکتاد که البته با آمارهای داخلی ما تفاوت‌هایی دارد و باید مورد بررسی قرار گیرد، طی سال‌های2023-2011، جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران به طور متوسط سالانه 8‌درصد کاهش یافته و در سال 2023 به حدود 4/1میلیارد دلار رسیده است. روند نزولی جذب سرمایه خارجی در کشور از سال2018 پس از تشدید تحریم‌ها شدت گرفت به طوری که در سال 2018، حدود 53‌درصد کاهش یافت و پس از آن تا سال2023 نیز در یک سطح نسبتا ثابتی قرار داشته که به لحاظ رقم مطلق در 13‌سال اخیر بی‌سابقه بوده است. در شرایطی که جذب سرمایه خارجی در کشور به واسطه تشدید تحریم‌ها، با محدودیت مواجه شده، کشورهای منطقه به ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس توانسته‌اند رکوردهای قابل توجهی را در جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی ثبت کنند. از جمله این موارد می‌توان به رشد متوسط سالانه جذب سرمایه خارجی طی دوره 2023-2018، در کشورهای کویت (48 درصد)، بحرین (27درصد) و امارات متحده عربی
(20 درصد) اشاره کرد.
استمرار روند کاهشی سرمایه‌گذاری داخلی در کشور و افت قابل توجه جذب سرمایه خارجی طی سال‌های پس از تحریم (براساس اطلاعات آنکتاد)، زنگ خطری برای تولید، دسترسی به منابع، دسترسی به بازار، توسعه صنایع جدید و انتقال فناوری است که باید برای توقف آن چاره‌ای اندیشیده شود. اگرچه منابع معتبر بین‌المللی حاکی از کاهش قابل توجه جذب سرمایه خارجی در کشور است اما منابع داخلی کشور همچنان خبر از افزایش سرمایه‌گذاری خارجی در کشور به حدود 5/5‌میلیارد دلار در سال 1402 می‌دهند. بنابراین ضروری است شفاف‌سازی درخصوص جزئیات آمارهای سرمایه‌گذاری خارجی و دلایل عدم تطابق آن با آمارهای بین‌المللی طی سال‌های اخیر صورت گیرد.
بیرون آمدن دشوار از چاه عمیق
حقیقت این است که آمارهای اقتصاد ایران در هیچ بخشی امیدوار‌کننده نیست. ناترازی‌های لجام‌گسیخته کار تولید را یکسره کرده و نیرویی که برای تولید مانده است نیز برای برداشتن سدها و صخره‌های بوروکرات‌ها و نیز ذی‌نفعان هدر می‌رود.
اقتصادایران متاسفانه در چاهی افتاده است که هر روز ماندن در آن عمیق‌تر می‌شود و بیرون آمدن از آن در آینده ناممکن خواهد شد. باید زاویه دید به جهان دگرگون شود و با چشم‌هایی باز به دنیای تازه نگاه کرد. نمی‌توان بدون سنجاق شدن به بخش پیشگام اقتصاد و چسبیدن به نظام سیاسی فروپاشیده روسیه و مرموز چین جلو رفت.