قیرگونی پل ساسانی اصفهان

نادر نینوایی- اخیرا تصاویر و مطالبی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که مدعی آسفالت شدن یکی از قدیمی‌ترین پل‌های تاریخی اصفهان بود. سرپرست اداره کل میراث فرهنگی اصفهان اما خبر آسفالت شدن این پل ساسانی را رد کرده و مدعی شده که قیرگونی روی این پل انجام شده است.
کارشناسان حوزه میراث فرهنگی در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» استفاده از قیرگونی را انتخابی دم‌دستی برای مرمت قلمداد و بر لزوم وجود داشتن طرح مرمتی برای مرمت آثار تاریخی شاخص نظیر پل «شهرستان» تاکید کردند.
گفتنی است مساله طرح مرمتی و چگونگی مرمت آثار تاریخی همواره طرف توجه فعالان میراث فرهنگی بوده است. پیش از این نیز مرمت غیر‌اصولی مسجد شیخ‌لطف‌الله اصفهان باعث بروز انتقاداتی به وزارت تحت امر ضرغامی شده بود.
مرمت دم‌دستی پل تاریخی
پل شهرستان یا پل جی قدیمی‌ترین پل اصفهان روی رودخانه زاینده‌رود است که در سال ۱۳۴۸ به ثبت ملی رسیده است. این پل در زمان ساسانیان ایجاد شده و در زمان دیلمیان و سلجوقیان تعمیر و مرمت شده است. پل شهرستان در جی قدیم در شرق اصفهان واقع شده است. پایه‌های آن روی سنگ‌های طبیعی کف رودخانه استوار شده است و یکی از آثار تاریخی شاخص اصفهان محسوب می‌شود. طول پل از ستون مدور آجری تا انتهای سنگفرش قدیمی، در حدود ۱۰۵ متر و عرض آن از ۴/۲۵ تا ۵ متر متغیر بوده و پل بزرگی محسوب می‌شود.
در خصوص سازه‌های تاریخی که قدمت بالایی دارند اصل بر این است که برای مرمت، ابتدا طرح مرمتی ارائه شود، اما درخصوص پل «شهرستان» مشخص نیست که آیا چنین طرحی وجود داشته و بر چه مبنایی استفاده از قیرگونی توصیه شده است.
به هر روی استفاده از قیرگونی برای مرمت پلی با این قدمت محل سوال و ابهام است و باعث شده که نقدهایی به این مرمتِ زیر نظر وزارت میراث فرهنگی مطرح شود.
داوود اسداله‌وش‌عالی کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی در پاسخ به این پرسش که آیا استفاده از قیرگونی برای مرمت پل ساسانی اصفهان صحیح بوده یا خیر، به «جهان‌صنعت» گفت: برای سازه‌ای به این قدمت استفاده از قیرگونی یک مقدار دم‌دستی محسوب می‌شود. به نظرم بهتر بود از عایق‌های سبک‌تری که سازگارتر و مایع هستند استفاده شده و سپس برای سنگفرش کردن پل اقدام می‌شد.
وی ادامه داد: اطلاع ندارم براساس چه طرح و چه مطالعه‌ای به این نتیجه رسیده‌اند که از قیرگونی استفاده کنند، اما قیرگونی بهترین انتخاب نبوده و عایق‌های صنعتی و شیمیایی که سبک‌تر و هماهنگ‌تر با معماری پل باشند نیز وجود دارد و می‌شد که از آنها استفاده کرد. توجه داشته باشید که ضخامت عایق‌های صنعتی از قیرگونی کمتر است و چیزی به ضخامت خود پل اضافه نمی‌کنند.
این کارشناس مرمت در پاسخ به این پرسش که آیا اقدام به مرمت آثار تاریخی نظیر پل «شهرستان» که قدمت آنها به عهد ساسانی یا پیش‌تر می‌رسد بدون طرح مرمتی صحیح بوده یا خیر، ابراز کرد: مرمت آثاری با این قدمت بدون طرح مرمتی غیرعرف و غیرحرفه‌ای است. طرح مرمت کمک می‌کند که وضع موجود شناسایی و آسیب‌شناسی شود و در نهایت براساس مطالعات انجام‌شده اقدام به مرمت می‌شود. اینکه بلافاصله بدون آسیب‌شناسی و توجه به قدمت و شناخت مصالح، اقدام به مرمت کنیم، کاری غیرحرفه‌ای است. به عنوان مرمتگر توصیه ما این است که ابتدا مطالعات و تهیه طرح انجام و بعد براساس طرح اقدام به مرمت شود.
وی افزود: زمانی که طرحی برای مرمت یک اثر تاریخی مطرح می‌شود حتما برای درمان یک عارضه است و بدون دلیل نمی‌توان در یک اثر تاریخی با این قدمت مداخله کرد. باید عارضه‌ای مشاهده شود که بعد براساس آن عارضه طرح درمان و مرمت ارائه شود. شناخت عارضه نیز مستلزم مطالعات طرح مرمت است.
این کارشناس مرمت آثار تاریخی خاطرنشان کرد: متاسفانه معمولا زمانی که یک فوریت وجود داشته باشد این اقدامات (ارائه طرح مرمت) در میراث فرهنگی به شکل کامل انجام نمی‌شود و براساس تجربه یا مطالعات ۱۰ تا ۲۰ سال گذشته یا حتی براساس مطالعات قدیمی‌تر طرحی می‌دهند که ممکن است بهترین طرح ممکن نباشد.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا در صورت ماندن این قیرگونی روی پل «شهرستان» ممکن است در آینده آسیبی به این پل ساسانی وارد شود، گفت: نمی‌توان گفت که لزوما آسیب ایجاد می‌کند، اما می‌توان گفت هزینه اضافی است و ممکن است زمانی که بخواهیم این قیرگونی را برداریم آسیب‌هایی در پی داشته باشد. همچنین اگر قیرگونی درست انجام نشده باشد ممکن است از نشت آب جلوگیری نکند و در این صورت اقدام انجام‌شده کار بیهوده‌ای خواهد بود.
از توضیحات میراث اصفهان تا نقد سبک‌سازی
حمیدرضا محققیان سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان درخصوص قیرگونی روی پل «شهرستان» توضیحاتی ارائه داده است. وی در این خصوص گفت: آخرین مرمت اساسی که روی عرشه پل شد به حدود ۵۵ سال پیش بازمی‌گردد. در آن دوره از آنجایی که علم مرمت توسعه امروز را نداشت، از مصالحی استفاده شده بود که اگرچه سبب دوام پل شده بود اما اصولی نبود.
وی افزود: سال گذشته با توجه به شواهدی که مبنی بر نفوذ آب از عرشه پل به سقف دهانه‌های زیرین پل گزارش شد، کارشناسان دفتر فنی میراث استان تصمیم گرفتند مرمت اساسی روی عرشه پل شهرستان انجام دهند که مرمت پل از اواخر شهریور آغاز و عرشه پل از مصالح ناهمگون سبک‌سازی شد. سنگفرش‌های غیر‌استاندارد هم وجود داشت که حذف شد. حدود ۲۰ سانتیمتر مصالح ناهمگون از روی پل جمع‌آوری شد و با توجه به اینکه نیاز بود پل عایق‌سازی شود تا آب از عرشه نفوذ نکند، یک لایه نازک قیر و گونی بر روی پل اجرا شد.
عبدالرضا مهاجری‌نژاد عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی معتقد است سبک‌سازی درخصوص پل شهرستان ضرورت نداشته است. وی در این خصوص به «جهان‌صنعت» گفت: وقتی خودرویی از روی پل عبور نمی‌کرده به نظرم سبک‌سازی پل محلی از اعراب نداشته است. از سوی دیگر مگر در مرمتی که در گذشته شده پل را سنگین کرده بودند که نیاز به سبک‌سازی وجود داشته است؟ به نظرم این صحبت‌های مطرح‌شده تضاد و تناقض دارند.
این باستان‌شناس ضمن انتقاد از برخی مرمت‌هایی که روی آثار تاریخی می‌شود، گفت: به نظرم باید بگویند که بر چه مبنایی تصمیم گرفته‌اند سبک‌سازی روی پل انجام شود. از سوی دیگر باید درخصوص آثار اینچنینی طرح مرمتی وجود داشته باشد تا مبنای اقدامات مشخص باشد. به هر صورت یک پل تاریخی با این عظمت باید طرح مرمتی داشته باشد.
مهاجری‌نژاد در خاتمه تاکید کرد: «اگر (طرح مرمتی مصوبی وجود دارد) این طرح را منتشر کنند و آن زمان مشخص می‌شود که آیا اصولا انجام مرمت و استفاده از قیرگونی لازم بوده است، یا خیر.»
در یک نگاه کلی باید توجه داشت که نبود طرح مرمتی برای مرمت آثار فاخر تاریخی نکته بسیار حائزاهمیتی است که عزت‌الله ضرغامی باید به عنوان وزیر میراث فرهنگی کشور با تاکید ویژه روی آن مانع رقم خوردن مرمت‌های غیر‌اصولی شود. فراموش نکنیم چنانچه مرمتی غیر‌اصولی به اثری تاریخی آسیب وارد کند یا آن را به مخاطره بیندازد به هیچ‌وجه امکان برگشت به وضعیت اولیه وجود ندارد و از همین رو توجه و تاکید ویژه به مرمت اصولی باید طرف توجه مسوولان امر قرار گیرد.