فیل‌خانه تهران آتش گرفت

تاریخ قدیمی‌ترین باغ وحش تهران احتمالا به دوره قاجار برمی‌گردد و زمانی که شاه از دیدن رژه فیلم‌ها و کرگدن‌ها لذت می‌برد و بعدها در آن را به روی مردم هم گشود تا اولین حیات‌وحش شهر متولد شود ممکن است امروزه تصور اینکه روزی فیل‌ها در سطح شهر تهران راه می‌رفتند عجیب و خنده‌دار به نظر برسد اما ظاهرا این شهر روزی میزبان فیل‌ها هم بوده و حتی برای خودشان خانه هم داشته‌اند. درست مثل کاروانسراها.
تاریخ ورود فیل‌ها به تهران به دوره ساسانی برمی‌گردد. زمانی آنها ابزاری در ارتش بودند و پادشاهان برای نمایش تفرعن خود از آنها استفاده می‌کردند. فیل‌های فتحعلیشاه قاجار و بعد از آن ناصرالدین شاه تحفه‌هایی بود که برای پیشکشی برای این شاهان قجری از کشورهای اروپایی مانند انگلیس و برخی نیز از کشورهای هندوستان و آفریقایی فرستاده می‌شد و شاه قجری که مجذوب هیبت این حیوان شده بود دستور داد در نزدیکی کاخ وی عمارتی بزرگ را به محل نگهداری این حیوان اختصاص دهند.
فیل‌خانه تهران در بازار شاپور جایی است که ساکنین محله سنگلج با آن خاطره‌ها دارند. سال ۹۳ بود که احمد مسجد‌جامعی به مناسبت روز میراث فرهنگی از فیل‌خانه تهران بازدید کرد؛ زمانی که بخش بیشتری از بنا سالم مانده بود. حالا خبر رسیده است همه این مدت فیل‌خانه به حال خودش رها شده بود و چهارسال پس از بازدید مسجد‌جامعی از آن دچار آتش‌سوزی هم شده. این تنها مکانی نیست که بعد از بازدید مسجد‌جامعی تخریب و به حال خود رها می‌شود. پیش از این سفارت روسیه نیز پس از بازدید او خراب شد. می‌شود گفت تهرانگردی برای مسوولان صرفا یک گشت‌و‌گذار در شهر است و دوایی برای درد عمیق بناهای پیر شهر نمی‌شود. وقتی وارد کوچه فیل‌خانه که می‌شوید، آنچه که از تاریخ این محله باقی مانده خانه‌های فرسوده‌ای است که صاحبان آن در گیرودار روزمرگی‌های خود هستند. برخی از تهران‌شناسان درباره سرگذشت این کوچه عنوان می‌کنند وقتی در دوره فتحعلیشاه انگلستان به هرات حمله کرد برای جلب نظر و حمایت فتحعلیشاه هدیه‌ای عجیب به او داد؛ چند فیل و کرگدن. در واقع سر شاه مملکت را با چند حیوان شیره مالیدند و او را به راحتی خام کردند. تا پیش از آن فتحعلیشاه و مردم ایران فیل و کرگدن ندیده بودند. به همین دلیل این هدیه مورد توجه شاه و مردم قرار گرفت. از جا دادن فیل و کرگدن در تهران تا آموزش مربیانی برای این حیوانات بخشی از تاریخ تهران را تشکیل می‌دهد که حسابی سر مردم را گرم کرده بود.
در یکی از عمارت‌های کوچه فیل‌خانه نخستین باغ وحش شهر تهران راه‌اندازی شد. شاید بتوان گفت یکی از دلایلی که به اینجا کوچه فیل‌خانه می‌گویند این است که فیل‌ها و کرگدن‌های اهدایی انگلیس را در این کوچه نگه می‌داشتند. حتی در این محله فضای بزرگی وجود داشت که برای نگهداری از این حیوانات مناسب بود. فتحعلیشاه و مردم هم با ذوق و علاقه به تماشای این فیل‌ها می‌نشستند.
فیل‌ها را گاهی به حضور شاه می‌بردند تا او را مسرور کنند. برای اینکه فیل‌ها و کرگدن‌ها را در معرض تماشای عموم مردم بگذارند آنها را به تکیه دولت بردند. ظاهرا با فروپاشی چادرهای تکیه دولت و ایجاد خسارت به آنجا، مراسم رونمایی از فیل‌ها و کرگدن‌ها هم به پایان می‌رسد.
البته اینجا تنها کوچه فیل‌خانه شهر تهران نیست و کوچه دیگری هم در منطقه به نام کوچه فیل‌خانه وجود دارد؛ شاید برای اینکه محل دیگری برای نگهداری از فیل‌ها ساخته شده بود یا اینکه دلایل دیگری پشت این انتخاب اسم برای کوچه وجود داشت. یکی دیگر از دلایل نامگذاری این کوچه‌ها به نام کوچه فیل‌خانه این است که احتمالا در این کوچه‌ها محوطه‌های وسیعی وجود داشته که اصطلاحا برای اینکه بزرگی این محوطه‌ها را مثل بزنند، می‌گفتند فیل‌خانه، یعنی محلی که می‌توان در آن فیل نگه داشت. البته در اکباتان قدیم دوره قاجار هم باغ وحشی وجود داشته است که اکنون اثری از آن نیست.
به هر حال کوچه فیل‌خانه بازار طرخانی، نخستین باغ وحش شهر تهران است و تا پیش از آن باغ وحش دیگری در شهر تهران وجود نداشت. کم‌کم پای حیوانات دیگر هم به این باغ‌وحش‌ها باز و کلکسیون حیوانات زنده در باغ‌وحش‌های تهران تکمیل می‌شود.
سرای فیل‌خانه دچار مرگ تدریجی شده است تا با فروریختن بیشتر این بنای تاریخی مالک شانس بیشتری برای دریافت مجوز برای ساخت پاساژ تجاری داشته باشد. اگر یک روز گذرتان به محله بازار تهران افتاد حتما به آدرس خیابان خیام بعد از دروازه نو، ابتدای بازار آل‌یاسین پشت پلاک ۴۹۳و ۴۹۵ سری بزنید! جایی که یک روز نخستین باغ‌وحش تهران بود و مردم برای دیدن فیل‌ها و کرگدن‌های قجری صف می‌کشیدند و با صدای فیل‌هایی که خرطوم خود را به طرف آسمان بلند می‌کردند تا صدای گوشخراش‌شان بیشتر شنیده شود پا به فرار می‌گذاشتند‌ اما اکنون در سکوت مرگبار کوچه فیل‌خانه سرای فیل‌خانه قجری خاطرات طهران قدیم را مرور می‌کند تا پیشانی‌اش برای همیشه به زمین برسد.
وضعیت این ساختمان در حال تخریب به گونه‌ای است که مالک آن حتی اجازه ورود به داخل این امارت را نمی‌دهد و هر کسی که خیال رفتن به داخل این بنای تاریخی را داشته باشد، با واکنش تند وی روبه‌رو می‌شود. البته آنطور که تخریب در این خانه سرعت گرفته حتما به زودی دیوارهای اطراف این بنای تاریخی برای ساخت یک مجتمع تجاری برداشته می‌شود تا تهرانی‌ها وداع تلخی با سرای فیل‌خانه داشته باشند.
دلاور بزرگ‌نیا مدیرکل میراث فرهنگی تهران در گفت‌و‌گو با ایلنا خاطرنشان کرد: باوجود علاقه‌مندی‌های زیادی که این روزها در میان مالکان خانه‌های تاریخی برای حفظ و صیانت از این آثار به وجود آمده و برخی مراکز فرهنگی درصدد خرید بناهای تاریخی و تغییر کاربری آنها هم‌شان بنا برآمده‌اند اما هنوز تعداد زیادی از صاحبان بناهای تاریخی هستند که ممکن است نسبت به اهمیت این بناهای تاریخی بی‌تفاوت باشند و بدشان نیاید که به هر دلیلی، آن بنای تاریخی رو به تخریب برود و خراب شود.
او با اشاره به آخرین بازدیدی که اعضای شورای شهر از فیل‌خانه داشتند، گفت: اخبار حاکی از آن است که شورای شهر و شهرداری به دنبال آن هستند که این بنای تاریخی را بخرند و مرمت کنند.
نکته مهمی که وجود دارد این است که چه فیل‌خانه تهران و چه تمام مغازه‌ها و بناهای تاریخی مخصوصا آنها که در خیابان مصطفی خمینی تقاطع پانزده خرداد واقع شده‌اند یک کپسول آتش‌نشانی هم ندارند و اگر دچار آتش‌سوزی شوند چه کسی را باید مقصر دانست؟ وقتی از وجود چنین بناهایی مطلع می‌شویم که بهره‌برداران آنها رسیدگی لازم را ندارند و آنها را به آتش می‌سپارند.