فرصتی برای خروج تهران از بن‌بست شرق‌گرایی

یک دهه بی‌توجهی به پیامدهای منفی راهبرد نگاه به شرق، برجام را فدای جنگ اوکراین کرد

علیرضا کیانپور- حشمت‌الله فلاحت‌پیشه که علاوه‌بر سال‌ها حضور در مجلس به‌عنوان عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، مقطعی در مجلس دهم، ریاست این کمیسیون تخصصی پارلمان را نیز برعهده داشت، معتقد است: «زنگزور، حمله پیش‌دستانه پوتین برای جلوگیری از احتمال شکل‌گیری کانال‌های ارتباطی دولت جدید ایران و آمریکاست؛ کاری که دودهه پیش با حق ایران در رژیم حقوقی خزر انجام داد!» او که هم‌اکنون در قامت یک کارشناس و تحلیلگر برجسته مسائل سیاست خارجی و روابط بین‌الملل و همزمان به‌عنوان یک استاد دانشگاه در این حوزه فعال است، همچنین در ادامه پیام کوتاه توئیتری خود تاکید کرده که پوتین، «می‌داند به‌رغم سیاست شکست خورده «نگاه به شرق»، پیام اصلی انتخاباتِ {ریاست‌جمهوری چهاردهم در ایران} تنش‌زدایی با غرب و پایان وابستگی به شرق بود.» آنچه با این مقدمه، در ادامه می‌خوانید، مشروح گفت‌وگوی «جهان‌صنعت» است با حشمت‌الله فلاحت‌پیشه؛ گفت‌وگویی که او طی آن، به تفصیل به تحلیل تحولات روزهای گذشته در ارتباط به کریدور زنگزور پرداخته است.
آقای فلاحت‌پیشه! برای ورود به بحث، لطفا تحلیل و ارزیابی‌تان را درباره بحث کریدور زنگزور و مسائلی که در این راستا مطرح شده، بفرمایید.
واقعیت این است که موضوع زنگزور تاکتیک جدید روس‌هاست برای حفظ بن‌بست راهبردی سیاست خارجی ایران! یعنی به عبارتی در حال حاضر در بحث زنگزور تلاش پوتین بر این پایه استوار است که ایران کماکان در همین بن‌بست ارتباطی که با شرق دارد، باقی بماند. این دیدگاه براساس تجربه تاریخی رژیم حقوقی دریای خزر نیز قابل راستی‌آزمایی است. بر این اساس، روس‌ها طی سالیان‌سال تلاش کردند با پابرجا نگاه داشتن دغدغه‌های ایران در بحث رژیم حقوقی دریای خزر، مانع از نزدیکی جمهوری اسلامی به غرب شده و از تنش‌زدایی در روابط تهران-واشنگتن جلوگیری کنند. چنانکه در یک مورد، پوتین در پاسخ به پیامی که از سوی فرستاده ایرانی ارسال شده بود، این اصرار خود برای محروم نگه‌داشتن ایران از حقوق ایرانیان از دریای خزر را صراحتا به تلاش‌هایی که تهران در آن مقطع در راستای تنش‌زدایی با واشنگتن در دستور کار قرار داده بود، ربط داد. هم‌اکنون نیز در شرایطی که دولت پزشکیان بر سرکار آمده و خواست عمومی ایرانیان مبنی‌بر رهایی از بن‌بست شرق‌گرایی در سیاست خارجی و کاهش تنش با جامعه جهانی است، پوتین این مساله را به‌عنوان یک نگرانی جدی برای منافع خود در مسکو تشخیص داده و سعی می‌کند کماکان یک مساله را -که در شرایط کنونی همین بحث کریدور زنگزور است- به‌عنوان چشم اسفندیار و نقطه ضعف تهران نزد خود محفوظ نگه دارد تا هرگاه احساس کرد که جمهوری اسلامی می‌خواهد به‌ سمت تنش‌زدایی با ایالات متحده گام بردارد، با استفاده از کارت زنگزور و بحرانی کردن شرایط در این حوزه، از حرکت تهران به ‌سوی واشنگتن جلوگیری کند.
نکته دیگری که باید به آن توجه داشته باشیم، این است که پوتین صرفا ایران را نمی‌بیند، بلکه در عین حال آمریکا و تحولاتی را که در این کشور در حال رقم خوردن است، مدنظر دارد و دریافته هم‌اکنون در آمریکا، بحث تنش با تهران به قول معروف داخل کشو قرار گرفته و تنش با روسیه و بحث جنگ اوکراین روی میز سیاست خارجی ایالات متحده قرار دارد و به چالش اصلی آمریکا تبدیل شده است.
بدین ترتیب پوتین می‌داند که آمریکایی‌ها در حال حاضر در تلاشند تا به‌جز تنش با مسکو، تمامی تنش‌های دیگری را که با کشورهای مختلف دارند، تعدیل کنند تا با تمرکز بر بحث مسکو، از پیروزی روس‌ها در جبهه اوکراین ممانعت به‌عمل آورند.
بدین ترتیب در شرایطی که کشورهای عربی به‌درستی سیاست تنوع مناسباتی را در دستور کار خود قرار داده و در حال امتیازگیری از طرف‌های گوناگون ازجمله روسیه و آمریکا هستند، متاسفانه ایران مشخصا در یک بن‌بست خودساخته شرق‌گرایی گرفتار شده و عملا در حال امتیاز دادن به روسیه است. این در حالی است که حتی ترامپ هم حاضر به کاهش تنش با تهران است و پیشنهاد بی‌سابقه‌ای را هم در این رابطه ارائه کرده و پوتین نیز به‌خوبی به این مساله واقف است که آمریکایی‌ها در صورتی که شرایط را مساعد ببینند، سیاست کاهش تنش با تهران را دنبال خواهند کرد.
از دیگر سو، ایران هم اگرچه تاکنون در این بن‌بست شرق‌گرایی گرفتار مانده اما به‌ویژه با توجه به تحولاتی که در راس قوه مجریه رقم خورده و دولت پزشکیان روی کار آمده، ممکن است به‌سمت کاهش تنش با غرب گام بردارد. در چنین شرایطی است که روس‌ها می‌خواهند دست‌کم یک نقطه ضعف از ایران را که همین بحث زنگزور باشد، زنده نگه دارند تا درصورت لزوم، هرگاه به این نتیجه رسیدند که ایران و آمریکا به سمت کاهش تنش با یکدیگر گام برمی‌دارند، نسبت‌به بحرانی کردن بحث زنگزور اقدام کنند.
باوجود پافشاری مسوولان دیپلماسی جمهوری اسلامی در سال‌های گذشته بر این راهبرد «نگاه به شرق» در سیاست خارجی، در روزهای گذشته و پس از بحرانی شدن بحث کریدور زنگزور شاهد موضع‌گیری متفاوتی ازسوی وزیر امور خارجه و همچنین برخی اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام بودیم، ارزیابی شما نسبت‌به این مواضع اخیر و مشخصا آنچه آقای عراقچی در این رابطه مطرح کرد، چیست؟
واقعیت آن است که موضع‌گیری آقای عراقچی یک موضع‌گیری کم‌سابقه بود و کاش مسوولان دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی طی این یک‌دهه اخیر که بنده و بسیاری از دیگر کارشناسان این حوزه نسبت‌به عواقب منفی و پیامدهای خطرناک گرفتار شدن در این بن‌بست شرق‌گرایی هشدار می‌دادیم، نسبت‌به این هشدارها واکنش نشان داده و این هشدارهای دلسوزانه را جدی می‌گرفتند، چراکه اگر در این بازه زمانی حدودا 10ساله، به این هشدارها توجه می‌شد، برجام فدای جنگ اوکراین نمی‌شد و ایران نیز درگیر جنگی که هیچ سودی برای منافع ملی کشور ندارد، نمی‌شد.
با توجه به تصویر آشکار ناامیدکننده‌ای که درخصوص روابط تهران-مسکو و تهران-واشنگتن و نیز مجموعه تحولات در روابط ایران با روسیه و آمریکا ترسیم کردید، در شرایطی که به هر حال شاهد تغییر دولت در ایران بودیم و وزیر امور خارجه نیز مشخصا در بحث زنگزور موضعی متفاوت و صریح اتخاذ کرده، آینده روابط تهران با مسکو را چطور ارزیابی می‌کنید؟! به طور کلی به باور شما، بحث زنگزور تا چه میزان می‌تواند منافع تهران را در معرض خطر قرار دهد؟!
ببینید، بنده معتقدم که غرب به هیچ عنوان نمی‌گذارد روسیه در جنگ با اوکراین پیروز شود و پوتین نیز هرچه جلوتر برویم، بیشتر به این واقعیت پی خواهد برد. چنانکه طی همین ماه‌های گذشته نیز شاهد تحولاتی بودیم که عملا ناشی از روبه‌رو شدن پوتین با این واقعیت بود؛ شرایطی که باعث شد مسکو بیش از هر زمان دیگر از زمان آغاز جنگ اوکراین، در همین چندماه اخیر برای پایان دادن به جنگ اوکراین چراغ سبز نشان دهد. درواقع در ماه‌های گذشته شاهد بیشترین چراغ سبز و پالس‌های مثبت مسکو در راستای دستیابی به صلح و پایان جنگ اوکراین بودیم و اگر تا پیش از موعد برگزاری انتخابات آمریکا در آبان‌ماه پیش‌رو، شاهد تحولی مهم و تعیین‌کننده در راستای پایان جنگ اوکراین نباشیم، به احتمال قریب به یقین، پس از برگزاری انتخابات در ایالات متحده، پالس‌های مثبت مسکو برای آغاز مذاکرات صلح با اوکراین، به‌طرز چشمگیری افزایش خواهد یافت. نکته‌ای که در این رابطه باید به آن توجه داشته باشیم این است که اگر بالاخره روس‌ها به‌سمت تنش‌زدایی با آمریکا گام بردارند، نخستین کارتی که می‌فروشند، کارت ایران خواهد بود و در آن شرایط، ایران دچار بن‌بست کامل غربی- شرقی در سیاست خارجی خواهد شد؛ بنابراین مسوولان باید پیش از آنکه اینچنین در شرایط انفعالی قرار نگرفته‌اند، یعنی تا زمانی که جنگ اوکراین به پایان نرسیده، دست به اقدام بزند و فعال عمل کند و دستگاه وزارت خارجه و فراتر از آن، مجموعه شورای‌عالی امنیت ملی به این بن‌بست راهبردی در سیاست خارجی مبتنی‌بر نگاه به شرق پایان بدهند و به‌سمت تنش‌زدایی گام بردارند و همزمان نسبت‌به رفع تنگناها در عرصه بین‌الملل در مسائلی همچون FATF اقدام کنند.
با این همه اما نباید فراموش کنیم که شرایط کنونی درعین حال می‌تواند شرایطی مساعد برای تغییر اوضاع به‌نفع تهران باشد؛ چه آنکه اولا روس‌ها از کمترین توان برای کارشکنی در مسیر تنش‌زدایی تهران با غرب برخوردارند و دیگر آن توانایی اثرگذاری را که در گذشته از این حیث داشتند، در اختیار ندارند و ثانیا آمریکا و غرب بیش از گذشته مجبورند به ایران امتیاز بدهند. بنابراین در مجموع به نظر می‌رسد ما در شرایطی قرار داریم که می‌توانیم از آن برای پایان دادن به این بن‌بست شرق‌گرایی و خروج از سیاست نگاه به شرق استفاده کنیم و باید از این شرایط در راستای منافع ملی، حداکثر استفاده را ببریم.