غفلت از باستان‌شناسی خلیج‌فارس

نادر نینوایی- با توجه به هجمه‌هایی که در سال‌های اخیر در خصوص نام خلیج‌فارس شکل گرفته و برخی کشورهای منطقه و حتی کشورهای غربی از نام‌های جعلی برای خلیج همیشه فارس استفاده می‌کنند، انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در مناطق پیرامون سواحل جنوبی، اهمیت مضاعفی پیدا کرده است.
یافته‌های برخی کاوش‌های باستان‌شناسی که پیش از این انجام شده، این احتمال را قوت بخشیده که بندر سیراف نقشی کلیدی در سواحل خلیج‌فارس داشته و به‌زعم کارشناسان با پی‌گرفتن این کاوش‌ها می‌توان اسناد باستانی غیرقابل‌انکاری در خصوص تسلط تاریخی تمدن ایران بر خلیج‌فارس را یافته و در پیشگاه جهانیان قرار داد. با وجود این، تاکنون کاوش‌های باستانی در این منطقه آنطور که انتظار می‌رفته پی‌گرفته نشده و انجام کاوش‌ها روند کندی داشته است.
بندر سیراف البته تنها نقطه‌ای نیست که حکایت از تسلط تاریخی ایرانیان بر خلیج‌فارس داشته و کاوش‌های انجام‌شده از سوی عباس مقدم (باستان‌شناس) در چگاسفلی در نزدیکی بهبهان نیز سندی دیگر بر تسلط تاریخی ایرانیان بر خلیج‌فارس است. با این همه کاوش‌های باستانی در چگاسفلی نیز به سبب مشکلاتی که برای جا‌به‌جایی یک روستای بناشده روی محوطه تاریخی وجود دارد، نیمه‌کاره رها شده است.
نقد رییس پژوهشگاه بر غفلت از باستان‌شناسی خلیج‌فارس
در مراسم افتتاحیه بزرگداشت روز ملی خلیج‌فارس که چند روز پیش برگزار شد، مصطفی ده‌پهلوان رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی به موضوع غفلت از باستان‌شناسی خلیج‌فارس اشاره داشت.
وی با بیان اینکه باستان‌شناسی خلیج‌فارس موضوعی است که از آن غافل مانده‌ایم، گفت:جایگاه و ارزش یک یافته باستان‌شناسی یا بقایای یک بندر تاریخی در تجربه زیستی آن است.
ده‌پهلوان افزود: در اثبات حقانیت فارس بودن خلیج‌فارس و مدیریت این شاخ‌آبه مهم تاریخی توسط ایرانیان، طومار طومار اسناد، کتب و نقشه‌های تاریخی وجود دارد.
وی ادامه داد: به روایت اسناد و مدارک باستان‌شناسی که امروز در کرانه‌های خلیج‌فارس به دست آمده، خلیج‌فارس بیش از بیست‌هزار سال تاریخ و پیشینه دارد، خلیج‌فارس مسیر رفت و آمد انسان‌های نخستین و از دوران گذشته یکی از نقاط تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های دنیای گذشته بوده است. از بندر تیس در چابهار تا بندر گمبرون، جزیره هرمز، قشم، لافت، حریره، لنگه، سیراف، طایری، دیر، بوشهر، خارک و نیز استقرارگاه‌های مهمی چون چگاسفلی و کاخ‌های هخامنشی در برازجان همه گواهی بر مدیریت ایرانیان و پارسیان بر این خطه از جغرافیا هستند.
به گفته ده‌پهلوان، باستان‌شناسی خلیج‌فارس موضوعی است که امروز از آن غافل مانده‌ایم، ظرفیت میراث فرهنگی کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس به‌زعم و گمان باستان‌شناسان چیره‌دستی که بر این خطه پژوهش کرده‌ان، هزاران برابر سواحل جنوبی خلیج‌فارس است و این موضوعی است که باید به‌درستی از آن دفاع کنیم. خلیج‌فارس امروز حیثیت فرهنگی و ملی تاریخی ماست که باید بتوانیم به‌درستی از آن دفاع کنیم.
اهمیت انجام کاوش‌های باستانی
ده‌پهلوان با طرح این پرسش‌ها که جایگاه و ارزش میراث فرهنگی در چیست و یک یافته باستان‌شناسی یا بقایای یک بندر تاریخی به چه کار ما می‌آید و به چه درد مشکلات امروز ما می‌خورد؟ از جایگاه یک باستان‌شناس گفت: پاسخ تجربه زیستی است. تجربه زیستی که نیاکان ما در جای‌جای این سرزمین و از جمله در کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس داشته‌اند.
وی با اشاره به تجربه کاوش‌ خود در گورستانی تاریخی در بندر بوشهر و گرمای طاقت‌فرسای محیط گفت: پاسخ این پرسش که گذشتگان ما در این خطه بدون تکنولوژی‌های سرمایشی امروز، چه می‌کرده‌اند، را در بافت تاریخی خواهید دریافت؛ معماری بومی‌ای که مردمان بوشهر از آن استفاده می‌کردند و آنها را در مقابل این شرایط جوی و سخت منطقه محافظت می‌کرده است. میراث ناملموسی که از مردمان ما در کرانه شمالی خلیج‌فارس به‌جامانده، تک‌تک این آداب‌ورسوم و موسیقی نشان از زیست مسالمت‌آمیزی است که انسان با دریا داشته است.
تحرکات برخی کشورهای منطقه
در سایه غفلت ایران از انجام کاوش‌های باستانی با بودجه کافی و سرعت بالا، برخی کشورهای منطقه اقداماتی را برای انجام کاوش‌های باستانی و احتمالا در درازمدت مدعی شدن تعلق خلیج‌فارس به کشورهایشان، انجام داده‌اند.
رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری گفت: امروز کشورهایی نظیر امارات به‌شدت به‌دنبال یک تپه دوهزارساله هستند، ولی ما بیش از ۲۰بندرگاه مهم تاریخی داریم که آثار و شواهدی در آنها به‌دست آمده که نشان از تجارت و دادوستد با مناطقی همچون چین دارد. امروز باستان‌شناسان و پژوهشگران چینی به‌شدت علاقه‌مند هستند که روی آثار خودشان در این بندرگاه‌ها کار کنند.
ده‌پهلوان اظهارکرد: امیدواریم ما در پژوهشگاه بتوانیم با همکاری مناطق آزاد و نیروهای مسلح پایگاه‌های پژوهشی خوبی را در باب حفاظت، صیانت، معرفی و شناخت میراث فرهنگی این خطه داشته باشیم.
آسیب‌های وارده به محوطه‌های باستانی خلیج‌فارس
در سال‌های گذشته اتفاقات ناخوشایند و تخریب‌ها در محوطه‌های تاریخی سواحل خلیج‌فارس و در ایران اتفاق افتاده است.
طی یک‌دهه گذشته وضعیت محوطه تاریخی چگاسفلی که یکی از نشانه‌های جاویدان تعلق خلیج‌فارس به مردمان فلات ایران است، به نقطه بحرانی رسیده است. این محوطه تاریخی که حدود ۶هزار سال قدمت دارد، سال‌هاست به سبب قرار گرفتن روستایی با تعداد محدودی خانوارهای ساکن در آن در معرض آسیب و خطر جدی قرار دارد. با وجود آنکه از ثبت ملی چگاسفلی حدود ۱۴سال می‌گذرد و از ابلاغ دستور جابه‌جایی روستا هم ۸سال گذشته، همچنان اقدامی عملی برای جابه‌جا کردن خانوارهای روستایی مستقر بر تل چگاسفلی صورت نگرفته است.
این در حالی است که چگاسفلی یکی از ارزشمندترین محوطه‌های تاریخی کشور بوده و راوی داستان پیشاعیلامیان است. با وجود اهمیت تاریخی آن، در این سال‌ها یک روز با لوله‌کشی آب به مخاطره افتاده و روز دیگر با لوله‌کشی گاز به خطر افتاده است.
البته نباید فراموش کرد که روستاییان هم محق هستند و می‌خواهند تکلیف‌شان یکسره شود؛ یعنی یا آنها را جابه‌جا کنند یا اجازه زندگی عادی و حفر کانال و لوله‌کشی و احداث چاه به آنها بدهند. مقصر اصلی در این خصوص متولیان امر هستند و تاکنون بنیادمسکن محل استقرار و جای جدید روستا را تصویب و ابلاغ نکرده است.
جالب آنکه در خصوص آسیب‌های‌وارده به محوطه‌های تاریخی اطراف خلیج‌فارس، رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز هشدار داده است. ده‌پهلون در این رابطه گفت: متاسفانه در دهه‌های گذشته شاید نادانسته برخی محوطه‌های کلیدی و تاریخی ما از جمله پی‌تل در بوشهر که کهن‌ترین کتابخانه ایران به‌شمار می‌رفت، در یک منطقه نظامی قرار گرفته، تبدیل به میدان تیر شده و بخش زیادی از این اسناد مکتوبی که گواه محکمی بر حاکمیت ایرانیان بر خلیج‌فارس است را از دست داده‌ایم. امیدواریم بتوانیم در تعامل نیروهای مسلح با وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، قلعه ریشهر در بوشهر را مورد بررسی و محوطه‌های مهمی که در محدوده‌های نظامی واقع شده‌اند را مورد واکاوی قرار دهیم.
رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در ادامه با اشاره به بیانات مقام معظم رهبری در خصوص بی‌توجه نبودن به دریا و آب افزود: ما به تاریخ و تمدن‌مان نیز بی‌توجهی کرده‌ایم. ممکن است اختلافات کاری داشته باشیم ولی بر سر تاریخ تمدن این کشور نمی‌توانیم اختلاف داشته باشیم. ما امروز مسوول هستیم تا میراث فرهنگی ارزشمندی که در کرانه‌ها و جزایر خلیج‌فارس وجود دارد را به‌درستی به عنوان اسنادی بر حاکمیت و تسلط ایرانیان و پارسیان بر این شاخ‌آبه مهم تاریخی حفظ کنیم.
ده‌پهلوان در پایان با درود به روان شهدای دفاع از گذشته تا به امروز گفت: دفاع از این سرزمین نقل دیروز و امروز نیست و در سرزمین ما پیشینه‌دار است. امیدواریم در این حوزه بستر همکاری‌ها فراهم شود، ما همه فرزندان این سرزمین هستیم که می‌توانیم در کنار یکدیگر میراث آن را به‌درستی پاس بداریم.