15 - 11 - 2023
عیارسنجی تجارت تهران- اسلام‌آباد
ایران و پاکستان به سبب اشتراکات فرهنگی، مذهبی و ساختارهای اقتصادی ناهمگون می‌توانند از طریق توسعه تعاملات تجاری دوجانبه به انتفاع مالی دوسویه، تامین نیازهای یکدیگر و تشکیل اتحاد در تمامی ابعاد برسند.
اگرچه ایران و پاکستان به سبب برخی موضوعات همچون روابط نزدیک پاکستان و ایالات‌متحده و طرح ناکام صادرات گاز ایران به پاکستان بعضا تعارضاتی با یکدیگر داشتهاند، اما اشتراکات مذهبی، منافع مشترک دو کشور در کریدور شمال-جنوب و حجم نسبتا قابل قبول تعاملات تجاری دوجانبه، همواره دو کشور را به سمتوسوی توسعه هر چه بیشتر مناسبات اقتصادی و دیپماتیک سوق داده است.
در واقع به نوعی می‌توان گفت که ایران و پاکستان در زمینه مبادلات تجاری، مکمل یکدیگر محسوب می‌شوند و با رفع برخی موانع در زمینه‌های لجستیک و حمل‌و‌نقل کالا، توسعه موضوع تهاتر کالا، کاهش تعرفه‌های تجاری، ایجاد بازارچه‌های مرزی، امضای توافق تجارت آزاد بین دو کشور و تقویت امنیت مرزها می‌توان حجم تجارت دو کشور را در آینده‌ای نزدیک به ۵ میلیارد دلار در سال رسانید.
باوجود عدم اجرای توافقنامه صادرات گاز ایران به پاکستان و برخی تنش‌ها میان دو همسایه، در فوریه ۲۰۲۲ و همزمان با سفر رییس‌جمهوری ایران ابراهیم رییسی به اسلام‌آباد با هدف شرکت در مذاکرات سه‌جانبه پاکستان، افغانستان و ایران فصل جدیدی در رابطه میان این دو همسایه شکل گرفته و حجم مبادلات تجاری میان دو کشور نیز رشدی قابل توجه به خود دیده است.
توافقنامه تجارت ترجیحی را که در سال ٢٠٠۴ توسط ایران و پاکستان امضا شد، می‌توان تلاش مهم دیگری برای بهبود تجارت دوجانبه میان دو کشور دانست. برخی از اهداف این توافق شامل رشد پایدار تجارت میان دو طرف، تسهیل تنوع محصولات تجاری و رفع موانع تجاری دوجانبه بوده است. البته درحال‌حاضر این توافقنامه با گذشت زمان و اعمال محدودیت‌ها از سوی ایران مبنی بر منع واردات و صادرات برخی اقلام، کارایی خود را از دست داده و اصلاحاتی روی آن در حال انجام است. افزون بر این قرار است دو کشور مذاکرات برای امضای توافق تجارت آزاد را به زودی آغاز کنند.
با آغاز تجارت آزاد میان دو کشور، تعرفه‌های تجاری کاهش می‌یابد و شرایط برای صادرات مجدد فراهم می‌شود و بدین شکل تولیدات ایرانی می‌تواند در مرزهای دورتر و بازارهای بین‌المللی نیز به فروش برسد.
سمتوسوی روابط اقتصادی تهران و اسلام‌آباد
پاکستان پنجمین کشور بزرگ جهان به لحاظ جمعیت است. مجموع صادرات پاکستان در سال ۲۰۲۲ میلادی معادل ۳۱ میلیارد و ۱۷۵میلیون دلار و جمع واردات این کشور معادل ۷۱ میلیارد و ۱۰۴میلیون دلار بوده است. در نتیجه می‌توان پاکستان را یک کشور با درجه بالای خودکفایی در تولید و مصرف دانست.
مقاصد برتر کالاهای صادراتی کشور پاکستان به ترتیب آمریکا، چین، انگلستان، هلند، آلمان و امارات متحده عربی هستند. چین، امارات و عربستان نیز بزرگ‌ترین شرکای پاکستان در حوزه صادرات کالا به این کشور هستند.
بر اساس اظهارات روح‌الله لطیفی سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت، در سال ۱۴۰۱ بیش از چهار میلیون و ۲۸۵ هزار تن کالای غیر‌نفتی به ارزش دو میلیارد و ۳۳۰ میلیون دلار بین ایران و پاکستان مبادله شده است. از این رقم یک میلیارد و ۴۸۸ میلیون و ۱۶۱ هزار دلار سهم صادرات ایران به پاکستان و ۸۴۱ میلیون و ۸۱۸ هزار دلار سهم واردات ایران از پاکستان بوده است.
عمده کالاهای صادراتی ایران به پاکستان مشتقات نفتی، گاز مایع، محصولات پتروشیمی، انواع روغن صنعتی و روغن موتور، میوهوترهبار، صیفی و سبزی، مصالح ساختمانی، محصولات فولادی، لوازم خانگی، محصولات شیمیایی، محصولات پلاستیکی، نخ و پارچه، فرش و موکت، پوشاک و کفش بوده و نزدیک به ۸۰ درصد واردات ایران از پاکستان غلات و خصوصا برنج را شامل می‌شده است.
ارزش صادرات ایران به پاکستان در سال ۱۴۰۰ نیز معادل یک میلیارد و ۲۶۰میلیون دلار محاسبه شده است. در سال ۹۹ این رقم حدود ۱ میلیارد دلار و در فاصله زمانی سال‌های ۹۸ و ۹۷ به ترتیب تقریبا ۱ میلیارد و ۳۰ میلیون دلار و ۱ میلیارد و ۲۴۰ میلیون دلار بوده است، در این میان اگرچه سبد صادراتی ایران به پاکستان مشتمل بر ۱۱۰۰ قلم کالاست، اما ۵ قلم اول صادراتی ۶/۳۹ درصد حجم کلی آن را تشکیل می‌دهند.
بررسی و مقایسه آمارهای صادراتی و وارداتی کشور پاکستان و حجم صادرات ایران به این کشور حاکی از آن است که ایران پتانسیل صادرات ۶ میلیارد دلاری کالا به این بازار را دارد و مهم‌ترین اقلام دارای پتانسیل شامل پلی‌اتیلن، محصولات نیمه‌ساخته از آهن و فولاد و روغن‌های پایه معدنی است.
نکته قابل توجه این است که نمای کلی صادرات ایران به پاکستان تفاوتی با نمای کلی تجارت ایران با سایر کشورها ندارد، چراکه حجم عمده‌ای از آن را فرآورده‌ها و مشتقات نفتی و مواد خام و نیمه‌خام تشکیل می‌دهد. قاچاق کالا، مرزهای طولانی ناامن و عدم کنترل مرزهای مشترک به ویژه از سوی پاکستان موانع عمده توسعه تجارت دوجانبه است. افزون بر این، ایران باید با کاهش خام‌‌فروشی کالا خصوصا در مواردی چون پوست خام، خرما و حبوبات، ایجاد ارزش‌افزوده و اقدام به گنجاندن کالاهای فرآوری‌شده در منوی صادراتی خود به پاکستان نسبت به ارزآوری و گسترش سهم خود در بازار پرمصرف این کشور گام بردارد.
ایران می‌تواند در زمینه واردات دام زنده، گوشت و برنج از پاکستان اقدام کند و متقابلا پاکستان نیز به تولیدات بنزین و میعانات، LPG و گاز مایع جمهوری اسلامی نیاز دارد و ساختارهای نامتقارن اقتصادی دو کشور آنها را مکمل یکدیگر کرده است. به گفته هادی طالبیان‌مقدم مدیرکل آسیای جنوبی سازمان توسعه تجارت بیشترین مزیت‌های صادراتی ایران برای صادرات به پاکستان در بخش کشاورزی، فرآورده‌های نفتی، آهن اسفنجی، ال‌پی‌جی، ماشین‌آلات، مصالح ساختمانی و خشکبار از جمله خرماست.
نقش‌آفرینی ایران به عنوان شریک پایدار انرژی پاکستان
توانمندی ایران در تامین گاز پاکستان و صدور محصولات پتروشیمی و فولاد به این کشور تنها ظرفیت‌های ایران برای تعامل اقتصادی با پاکستان نیست و صدور برق نیز ضلع دیگری از مثلث همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور به شمار می‌آید. در واقع نیاز به انرژی و برق و خاموشی‌های مکرر در پاکستان می‌تواند برگ برنده‌ای برای ایران در تامین این نیاز و زیرساخت‌های لازم آن از طریق خدمات فنی، مهندسی و تامین برق و گاز و نیز مشاوره به شرکت‌های این کشور باشد.
اردیبهشت ماه سال جاری خط انتقال برق ایران به پاکستان (پلان-جیرانی) با ظرفیت ۱۰۰ مگاوات به بهره‌برداری رسید. پروژه ارتقای ظرفیت تبادل برق ایران و پاکستان، یک خط انتقال دومداره باندل دوتایی، به طول ۸۰ کیلومتر است که ۵۰ کیلومتر آن در داخل ایران بوده و در این فاز به‌طول ۸۰ کیلومتر اجرا شده و با ولتاژ ۱۳۲ کیلوولت برقرار می‌شود. با بهره‌برداری از این خط در این فاز امکان افزایش ۱۰۰ درصدی تبادل برق با کشور فراهم پاکستان فراهم شده و به میزان ۱۰۰ مگاوات میسر می‌شود. همچنین در صورت آمادگی طرف پاکستانی و تکمیل زیرساخت‌ها در پاکستان امکان ارتقای ولتاژ خط به ۲۳۰ کیلوولت و افزایش سطح تبادل به ۴۰۰ مگاوات نیز حاصل خواهد شد.
نیاز مبرم پاکستان به گاز و خاموشی‌های مکرر ناشی از کمبود انرژی در این کشور که به ۱۸ ساعت در مناطق روستایی و ۶ تا ۸ ساعت در مناطق شهری رسیده است فشار زیادی به مردم وارد کرده است، به حدی که تولیدات بخشی از کسب‌و‌کارها به دلیل این افت فشار برق متوقف شده و برخی دیگر برای تولید برق رو به ژنراتورهای برق آورده‌اند.
پاکستان در حوزه تولید انرژی و توزیع آن سرمایه‌گذاری‌هایی را انجام داده است، اما کشور در ژانویه ۲۰۲۳ دچار اختلال شدید در شبکه برق ملی شد. خاموشی گسترده دیگری در این کشور در اکتبر ۲۰۲۲ اتفاق افتاد، لذا با توجه به توانمندی شرکت‌های ایرانی در تامین برق و صدور خدمات فنی مهندسی درخصوص انرژی الکتریکی و حضور شرکت‌های برقی ایرانی در ۴۰ کشور دنیا، می‌توان از طریق دیپلماسی انرژی به شکل گسترده‌تری در عرصه انرژی پاکستان حضور داشت.
پروژه ناکام صادرات گاز ایران به پاکستان
خط لوله صادرات گاز ایران به پاکستان به عنوان نقطه‌‌ای متبلور در روابط میان دو کشور، در همان نقطه آغاز به دلایلی همچون تحریم‌های ایالات‌متحده علیه ایران، بحران اقتصادی در پاکستان و تمایل اسلام‌آباد به خرید گاز ارزان متوقف شد.
در این میان اظهارات ضد و نقیضی از سوی مقام‌های مختلف پاکستان مطرح شده است. به عنوان مثال، مهر ماه سال جاری محمد علی وزیر نفت و نیرو پاکستان با این ادعا که کار پیگیری احداث خط لوله گاز ایران-پاکستان آغاز شده است، گفته بود: پیشنهاد دریافت نفت و «گاز ارزان» از جمهوری اسلامی ایران روی میز اسلام‌آباد است.
وی با اعلام کاهش ۲۰ درصدی تولید گاز در پاکستان در سال گذشته و برنامه دولت برای قطع نوبتی گاز در زمستان اظهار کرد: پاکستان درصدد تامین نفت و گاز ارزان برای غلبه بر بحران انرژی در داخل است. در قرارداد گازی ایران و پاکستان، پایان سال ۲۰۱۴ به عنوان ضرب‌الاجل این قرارداد تعیین شده بود، اما یک بار در سال ۲۰۱۹ این پروژه تمدید شد. ایران مدت‌ها قبل از این ضرب‌الاجل، به تعهد خود عمل کرد و خط لوله انتقال گاز به پاکستان را تا نزدیک مرز این کشور احداث کرد. طرف پاکستانی با وجود گذشت نزدیک به یک دهه از تاریخ مشخص‌شده، به بهانه تحریم‌های آمریکا هنوز هیچ اقدامی در جهت اجرای تعهداتش انجام نداده است.
در مرداد ماه پاکستان اعلام کرد به دلیل تهدید تحریم‌های آمریکا، پروژه خط لوله گاز طبیعی خود در ایران را معلق کرده است. با متوقف شدن این پروژه، جایگزین آن، پروژه انرژی آسیای مرکزی-آسیای جنوبی است.
چندی پیش روزنامه داون پاکستان نیز در گزارشی در این خصوص نوشته بود: «با وجود تضمین‌های مکرر دولت‌های متوالی پاکستان، مبنی بر اینکه این طرح هنوز روی میز است، خط لوله گاز ایران و پاکستان به جایی نمی‌رسد، مخالفت اصلی با این پروژه از سوی بازیگران خارجی است که مایل به تکمیل خط لوله نیستند.»
بنا به استدلال این گزارش آمریکا و تا حدودی عربستان سعودی از مخالفان اجرای این پروژه هستند و درباره تعمیق روابط اقتصادی پاکستان با ایران از نظر ژئوپلیتیکی تردیدهایی را مطرح کرده‌اند. مسائلی همچون قیمت گاز و تامین مالی پروژه نیز برای پاکستان همچنان حل نشده باقی مانده‌اند و بانک‌های این کشور به دلیل تحریم‌ها چندان مایل به پوشش‌دهی هزینه‌های احداث این خط لوله نیستند.
واقعیت این است که یک اقتصاد شکننده و بحرانی مانند پاکستان قادر به تاب‌آوری در برابر تحریم‌های تضعیف‌کننده نیست، اما در عین حال پاکستان باید به تعهد خود در قبال ایران احترام بگذارد. اگر تخصیص دلار برای تامین مالی این طرح دشوار است، می‌توان از ارزهای جایگزین استفاده کرد، همان‌طور که از یوآن برای خرید نفت روسیه استفاده شده است.
ایران پیش‌تر هشدارهایی مبنی بر دریافت غرامت ۱۸ میلیارد دلاری از پاکستان در صورت عدم احداث این خط لوله در داخل خاک این کشور تا سال ۲۰۲۴ مطرح کرده است. هزینه اولیه این پروژه در میزان ۵/۷ میلیارد دلار برآورد شد.
توسعه تعاملات اقتصادی ایران با کشورهای همسایه خصوصا با آن دسته از همسایگان که ساختار اقتصادی متفاوتی از ایران دارند و بر مبنای اقتصاد تک‌محصولی (نفت‌محور) شکل نگرفته‌اند در دوران جنگ اقتصادی علیه ایران آورده‌های اقتصادی قابل توجهی به همراه دارد. در این میان می‌توان به سبب نزدیکی جغرافیایی، مسائلی همچون تجارت پایاپای و معامله با ارزهای ملی و حتی ایجاد پیمان‌های پولی را باید به جدیت پیگیری کرد و به ثمر رساند تا به این شکل از شدت آسیب‌های تحریمی علیه ایران کاست.
پاکستان بازاری بزرگ و پرمصرف و در عین حال با سختگیری‌های کمتر به لحاظ استانداردهای مورد نیاز کالا در مقایسه با کشورهای عربی خلیج‌فارس است و بدین سبب راهیابی به این بازار ساده‌تر می‌نماید.
در نهایت اجرای پروژه خط لوله گاز ایران به پاکستان علاوه بر آورده‌های مالی برای ایران می‌تواند سبب‌ساز پیوندهای مستحکم‌تر راهبردی میان تهران و اسلام‌آباد شود، اما عملیاتی شدن این طرح نیازمند پیگیری و اتخاذ دیپلماسی قوی‌تر انرژی از سوی ایران و توافق با پاکستان برای استفاده از ارزهای جایگزین غیردلار برای تامین مالی پروژه است تا دو کشور تا حدودی از گزند تحریم‌ها در امان بمانند.