عوامل موثر بر کسری تراز تجاری ایران

حسن آذری*- تراز تجاری ایران در سال‌های اخیر با کسری قابل‌توجهی مواجه بوده است که این امر ناشی از ترکیبی از عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است. وابستگی به صادرات نفت و محصولات پتروشیمی، نوسانات نرخ ارز، تحریم‌های بین‌المللی و تغییر الگوی مصرف داخلی از جمله عوامل کلیدی موثر بر این وضعیت هستند. تراز تجاری به عنوان یکی از شاخص‌های کلیدی اقتصاد کلان، نشان‌دهنده تفاوت میان ارزش صادرات و واردات یک کشور است. در سال‌های اخیر، ایران با کسری فزاینده در تراز تجاری خود مواجه بوده است. براساس آمار گمرک ایران در ۹‌ماهه نخست سال ۱۴۰۳، تراز تجاری کشور به منفی 7/‏‏7‌میلیارد دلار رسیده است (گمرک ایران، ۱۴۰۳). این رقم نشان‌دهنده افزایش وابستگی به واردات در کنار کاهش صادرات است که نتیجه تعامل پیچیده‌ای از عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی محسوب می‌شود. در این مقاله، با رویکردی تحلیلی به بررسی این عوامل و تاثیر آنها بر تراز تجاری ایران پرداخته می‌شود.
۱. عوامل اقتصادی موثر بر کسری تراز تجاری
۱-۱ وابستگی به صادرات نفت و محصولات پتروشیمی: اقتصاد ایران به شدت به صادرات نفت و محصولات پتروشیمی وابسته است، به طوری که بخش عمده‌ای از درآمدهای ارزی کشور از این حوزه تامین می‌شود. در ۹‌ماهه نخست سال ۱۴۰۳، بیش از ۶۰درصد صادرات غیرنفتی ایران را محصولات پتروشیمی مانند پروپان مایع‌ شده، متانول و گاز طبیعی تشکیل داده است (گمرک ایران، ۱۴۰۳). نوسانات قیمت جهانی نفت و اعمال تحریم‌های اقتصادی، صادرات این محصولات را با چالش مواجه کرده و به نوبه خود بر تراز تجاری کشور تاثیر منفی گذاشته است .
2-1 افزایش واردات کالاهای اساسی و مصرفی: در سال‌های اخیر، واردات کالاهای اساسی و مصرفی روندی صعودی داشته است. به عنوان مثال در ۹‌ماهه سال ۱۴۰۳ واردات طلا (6/‏‏5‌میلیارد دلار)، ذرت دامی (1/‏‏2‌میلیارد دلار) و گوشی‌های تلفن همراه (7/‏‏1‌میلیارد دلار) سهم بالایی از کل واردات کشور را به خود اختصاص داده‌اند (وزارت صنعت، معدن و تجارت، ۱۴۰۳). افزایش واردات بدون ایجاد ظرفیت‌های مناسب تولید داخلی، منجر به افزایش کسری تجاری شده است.
3-1 نرخ ارز و تاثیر آن بر صادرات و واردات: نوسانات نرخ ارز یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر تراز تجاری ایران است. افزایش نرخ ارز هزینه واردات را افزایش داده و در عین حال صادرات را به‌طور بالقوه رقابتی‌تر می‌کند اما در ایران به دلیل مشکلات زیرساختی و تحریم‌ها افزایش نرخ ارز نتوانسته است منجر به رشد صادرات شود (IMF, 2023) . براساس گزارش بانک مرکزی، نرخ دلار در بازار غیررسمی در آبان ۱۴۰۳ به 100/‏‏681ریال رسیده است که نسبت به ماه قبل 2/‏‏9‌درصد افزایش داشته است (بانک مرکزی ایران، ۱۴۰۳). این افزایش، تورم وارداتی را تشدید کرده و منجر به افزایش هزینه تولید داخلی شده است.
۲. عوامل سیاسی موثر بر کسری تراز تجاری
1-2 تحریم‌های بین‌المللی: تحریم‌های اقتصادی و مالی به‌ویژه محدودیت‌های بانکی و نفتی، مانع از دسترسی ایران به بازارهای بین‌المللی شده و کاهش صادرات غیرنفتی را به دنبال داشته است. براساس آمار رسمی در ۹ماهه سال ۱۴۰۳ صادرات ایران به چین، عراق و امارات متحده عربی کاهش یافته است (گمرک ایران، ۱۴۰۳). این در حالی است که کشورهای دارای روابط تجاری آزادتر، توانسته‌اند سهم بیشتری از بازارهای بین‌المللی را به‌دست آورند.
2-2 عدم توافق‌های تجاری با کشورهای منطقه: ایران طی سال‌های اخیر در انعقاد توافق‌های تجاری بلندمدت با کشورهای همسایه و منطقه موفقیت چندانی نداشته است. به عنوان مثال در حالی که ترکیه توافقنامه تجارت آزاد با اتحادیه اروپا دارد، ایران نتوانسته است چنین توافق‌هایی را منعقد کند که این امر صادرات غیرنفتی کشور را با محدودیت مواجه کرده است .
3. عوامل اجتماعی موثر بر کسری تراز تجاری
1-3 تغییر الگوی مصرف جامعه: تمایل مصرف‌کنندگان ایرانی به خرید کالاهای وارداتی به‌ویژه در حوزه کالاهای لوکس و فناوری، بر تراز تجاری کشور تاثیر منفی گذاشته است. این تغییر الگوی مصرف ناشی از عوامل فرهنگی و اقتصادی بوده و موجب افزایش وابستگی به واردات شده است. 2-3 کاهش تولید داخلی:کاهش تولید داخلی در برخی صنایع کلیدی مانند نساجی، لوازم خانگی و خودرو منجر به افزایش واردات شده است. براساس گزارش‌های رسمی در سال‌های اخیر، تعطیلی کارخانه‌های تولیدی افزایش یافته که این امر ناشی از کاهش سرمایه‌گذاری، مشکلات تامین مواد اولیه و ضعف سیاست‌های حمایتی بوده است (وزارت صنعت، معدن و تجارت، ۱۴۰۳).
راهکارهایی برای کاهش کسری تراز تجاری
تحلیل‌های اخیر نشان می‌دهد که کسری تراز تجاری ایران نتیجه‌ای از عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی پیچیده است. با این حال راهکارهایی وجود دارند که حتی در شرایط تحریم می‌توانند به بهبود وضعیت اقتصادی کشور کمک کنند. در ادامه این راهکارها به‌صورت خلاصه و جذاب ارائه شده‌اند:
1- کاهش وابستگی به صادرات نفت از طریق توسعه صنایع دانش‌بنیان: ایران می‌تواند با الگوگیری از کشورهایی مانند نروژ و امارات، وابستگی خود را به نفت کاهش دهد. در شرایط تحریم، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، استارتاپ‌های صنعتی و ارائه مشوق‌های مالیاتی و صادراتی راهی برای افزایش صادرات غیرنفتی است. توسعه بازارهای منطقه‌ای در کشورهایی مانند عراق، افغانستان و پاکستان سرمایه‌گذاری در فناوری‌های بومی و ایجاد اکوسیستم استارتاپی قوی، می‌تواند مسیر رشد اقتصادی ایران را هموار کند. تصمیم‌های درست امروز، آینده‌ای مستقل و پایدار برای ایران می‌سازد.
۲- اصلاح سیاست‌های ارزی برای تثبیت نرخ ارز و کاهش هزینه واردات: چین با کنترل نرخ ارز، از نوسانات شدید جلوگیری کرده است. ایران نیز می‌تواند با مدیریت عرضه و تقاضای ارز و ایجاد بازار متشکل ارزی، ثبات بیشتری ایجاد کند. استفاده از ارزهای جایگزین؛ یوان چین یا روبل روسیه می‌توانند جایگزین دلار شوند. تقویت بازار غیررسمی ارز؛ شفاف‌سازی این بازار به کاهش نوسانات کمک می‌کند و توافق‌های تهاتری؛ مبادله کالا به جای پرداخت ارزی، وابستگی به دلار را کاهش می‌دهد.
3. گسترش تجارت منطقه‌ای و انعقاد توافق‌های تجاری دوجانبه و چندجانبه: ترکیه با انعقاد توافق‌های تجاری با اتحادیه اروپا، صادرات خود را افزایش داده است. ایران نیز می‌تواند با همکاری در قالب سازمان‌هایی مانند شانگهای و اوراسیا، موانع تجاری را کاهش دهد. همکاری با همسایه‌ها: عراق، ترکیه و پاکستان بازارهای بالقوه‌ای برای صادرات ایران هستند. توافق‌های تهاتری: مبادله کالا با کشورهایی مانند هند و روسیه می‌تواند مفید باشد.
4. تولید داخلی به جای واردات: برزیل با برنامه‌هایی مانند«Made in Brazil» وابستگی به واردات را کاهش داده است. ایران نیز می‌تواند با حمایت از تولیدکنندگان داخلی و ایجاد شهرک‌های صنعتی، واردات را کم کند. حمایت از تولیدکنندگان: تسهیلات مالی ارزان و معافیت‌های مالیاتی به رشد این بخش کمک می‌کند. فناوری‌های بومی: سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، وابستگی به فناوری‌های خارجی را کاهش می‌دهد.
5. تقویت زنجیره تامین داخلی و بین‌المللی: آلمان با تقویت زنجیره‌های تامین داخلی، وابستگی به واردات را کاهش داده است. ایران نیز می‌تواند با ایجاد زیرساخت‌های لازم و همکاری با کشورهای منطقه، زنجیره تامین خود را تقویت کند. زنجیره تامین داخلی: تولید قطعات و مواد اولیه در داخل کشور وابستگی به واردات را کم می‌کند. فناوری‌های دیجیتال: استفاده از اینترنت اشیا (IoT) و بلاکچین مدیریت زنجیره تامین را بهبود می‌بخشد.
6. توسعه صادرات خدمات و محصولات دیجیتال: هند با صادرات خدمات فناوری اطلاعات، میلیاردها دلار درآمد کسب کرده است. ایران نیز می‌تواند با حمایت از استارتاپ‌های دیجیتال و صادرات نرم‌افزار، درآمد ارزی خود را افزایش دهد. حمایت از استارتاپ‌ها: ارائه تسهیلات مالی و آموزشی به رشد این بخش کمک می‌کند. پلتفرم‌های بین‌المللی: استفاده از پلتفرم‌هایی مانند Upwork و Fiverr می‌تواند به صادرات خدمات دیجیتال کمک کند.
7. بهینه‌سازی نظام گمرکی و تسهیل صادرات‌: سنگاپور با دیجیتالی‌سازی فرآیندهای گمرکی، زمان ترخیص کالا را به کمتر از ۲۴ ساعت کاهش داده است. ایران نیز می‌تواند با دیجیتالی‌سازی و کاهش بوروکراسی، صادرات را تسهیل کند. دیجیتالی‌سازی: ایجاد سیستم‌های گمرکی دیجیتال زمان ترخیص کالا را کاهش می‌دهد. مشوق‌های صادراتی: ارائه تسهیلات مالیاتی برای صادرکنندگان خوش‌حساب می‌تواند مفید باشد.
8. حمایت از شرکت‌های کوچک و متوسط (SMEs) برای افزایش صادرات: کره‌جنوبی با ارائه وام‌های کم‌بهره و آموزش‌های صادراتی به رشد SMEs کمک کرده است. ایران نیز می‌تواند با حمایت از این شرکت‌ها، صادرات را افزایش دهد. وام‌های کم‌بهره: ارائه وام‌های ارزان‌قیمت به رشد SMEs کمک می‌کند. پلتفرم‌های آنلاین: ایجاد پلتفرم‌های فروش جهانی به SMEs در دسترسی به بازارهای بین‌المللی کمک می‌کند. آموزش‌های صادراتی: ارائه آموزش‌های تخصصی در زمینه صادرات به SMEs می‌تواند به افزایش صادرات آنها کمک کند.
* دکتری مدیریت بازرگانی