عصر جدید در رقابت‌های اطلاعاتی

عرفان ناظریه- چگونگی حکمرانی از دیرباز مورد توجه صاحبان قدرت بوده و همواره سعی شده با کمترین هزینه این مهم به انجام برسد. یکی از ابزاری‌هایی که به شدت در امر حکومت کردن ضروری است و می‌تواند به تصمیم‌گیری و سیاستگذاری‌های بهینه‌تر منجر شود، اطلاعات (intelligence) است. اطلاعات درصدد شناخت آن دسته از پدیده‌هایی است که دارای بعد پنهان بوده و نمی‌توان با ابزارهای مرسوم به شناخت آن دست یافت. در واقع در شرایط مبهم، رازآلود و پیچیده بین‌الملل و گاهی حتی عرصه داخلی که کشورها دست به پنهان‌کاری می‌زنند و به این طریق، میزان داده برای تصمیم‌گیری کم و حتی در صورت کسب، صحت‌وسقم آن مجهول است، برای اتخاذ تدابیر عقلانی که بتواند امنیت ملی را تضمین و منافع ملی را تامین کند، اطلاعات و ابزارهای آن به تعبیر برخی اندیشمندان یکی از مهم‌ترین دارایی‌های هر حکومتی به حساب می‌آید. به گونه‌ای که یکی از روسای اسبق سرویس اطلاعات خارجی فرانسه می‌گوید، حکمرانی بدون اطلاعات مانند راه رفتن بدون چشم است.
در همین راستا ویلیام برنز رییس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) در مقاله اخیر خود به نام حرفه جاسوسی و کشورداری که در فارین افرز منتشر شده است، به چیستی شرایط جدید محیط بین‌الملل و چگونگی تطبیق سازمان خود با این وضعیت می‌پردازد. وی از تاریخ استفاده از اطلاعات در جنگ استقلال آمریکا شروع می‌کند و در ادامه به نقش اطلاعات سیگنالی(signal intelligence) به عنوان یکی از حوزه‌های جدید در جمع‌آوری اطلاعات در طول جنگ جهانی دوم برای کشف نقشه‌های ژاپن و استفاده از هواپیما لاکهید ماریتن U-2برای تصویربرداری از تاسیسات نظامی اتحاد جماهیر شوروی در طی جنگ سرد می‌پردازد. او در ادامه به چالش‌های پیش روی سیا به واسطه اینکه رقبای آن ابزارهای جدید و قدرتمندی در دست دارند اشاره می‌کند و ریشه آن را در فناوری‌های نوظهور همچون ریزتراشه‌ها، هوش مصنوعی و محاسبات کوانتومی که آنها را عامل تغییر جهان از جمله تحول در حرفه اطلاعات می‌داند جست‌وجو می‌کند. برنز در عین حال که پیشرفت‌های فناوری در تحول سرویس‌های اطلاعاتی توجه دارد، از عامل انسانی غافل نمی‌شود و نگاهی توامان به این دو مقوله (فناوری و عامل انسانی) دارد. در واقع لازمه سرویس اطلاعاتی کارآمد در قرن ۲۱ از نظر او، تلفیق مزیت فناورانه در کنار مهارت‌های عوامل انسانی و مجهز کردن نیروها به ابزارهای جدید به منظور انجام وظایف خود به‌گونه‌ای موثرتر است. نکته مهمی که در صحبت‌های او می‌توان فهمید توجه جدی به عامل انسانی است. بر کسی پوشیده نیست که اگر یک سازمان اطلاعاتی حتی به آخرین ابزارهای تکنولوژیکی مجهز باشد، اما اگر از نیروی انسانی متخصص به منظور بهره‌برداری موثر از آن محروم باشد، نتایج مطلوبی کسب نخواهد کرد. در همین راستا یکی از فایده‌های نگاه تعاملی بین انسان و فناوری از نظر وی، کاربست ابزارهای جدیدی چون هوش مصنوعی برای بهبود محصولات تحلیلی است.
از گذشته یکی از چالش‌های هر سازمان اطلاعاتی، استفاده موثر از اطلاعات کسب‌شده و تحلیل درست آنها به منظور بهره‌برداری حداکثری از آن بوده است. وی در بخشی دیگر از نوشته خود، به نقش دیپلماسی اطلاعاتی در پیشبرد اهداف سیاستمداران و کارکرد آن به مثابه ابزاری موثر به جهت پشتیبانی از متحدین و مقابله با دشمنان اشاره می‌کند.
تغییر شرایط ژئوپلیتیکی
تغییر شرایط ژئوپلیتیکی از دیگر محورهای مطلب اوست که آن را در کنار تحول تکنولوژی به عنوان مهم‌ترین کارزاری می‌داند که تاکنون سیا و حتی دیگر سازمان‌های اطلاعاتی با آن مواجه شده‌اند. برنز لازمه تفوق در چنین شرایطی را استفاده از ابزارهای اطلاعات انسانی (HUMINT) به همراه فناوری‌های نوظهور به روشی خلاقانه می‌داند. او رقابت ژئوپلیتیکی و عدم قطعیت را از عوامل پیچیده شدن زمین بازی در عرصه بین‌الملل می‌داند که چالش‌های جدیدی را برای سازمان‌های دخیل در امر اطلاعات انسانی ایجاد کرده‌اند. منظور برنز از سازمان‌های دخیل در امر اطلاعات انسانی به نوع روش جمع‌آوری باز می‌گردد. در واقع روش‌های جمع‌آوری اطلاعات به دو دسته کلی انسانی و فنی تقسیم‌بندی می‌شوند که حوزه فنی دارای زیرشاخه‌های گوناگون است. در جامعه اطلاعاتی ایالات‌متحده یکی از شاخص‌های تقسیم‌بندی سازمان‌های ذی‌ربط براساس روش جمع‌آوری است. سیا مسوول حوزه اطلاعات انسانی (HUMINT) در عرصه خارجی و دیگر مسوولیت‌های تعریف‌شده مانند اقدام پنهان است. یا برای مثال آژانس امنیت ملی مسوول امر اطلاعات سیگنال (SIGINT) و شنود الکترونیک و آژانس ملی اطلاعات مکانی، مسوول جمع‌آوری اطلاعات از طریق ماهواره است، برای جمع‌آوری از عوامل انسانی استفاده نمی‌کند. یعنی به جذب جاسوس برای جمع‌آوری رو نمی‌آورد زیرا جزو کارکردهای آن نیست. البته در حوزه اطلاعات از استثنائات نیز نباید غافل بود.
در آخر این گزارش نیز مطلبی که به نظر حائز اهمیت است و باید در نوشته‌های برنز بدان توجه کرد، مساله شبکه‌های اطلاعاتی است. وی بر این باور است که سیا در عصر جدید رقابت باید به تقویت و عمیق‌تر کردن شبکه شرکای اطلاعاتی خود بپردازد و از اطلاعات کسب‌شده، مهارت‌ها، تجربه‌ها، ظرفیت‌ها و نقطه‌نظرهای متحدان خود به منظور بازیگری راحت‌تر استفاده کند. در واقع، عاملی که در عصر جهانی شدن و پیچیده شدن شرایط بین‌الملل به واسطه تعدد بازیگران دولتی و غیردولتی بسیار مهم بوده، تبادل اطلاعاتی است. نکته‌ای که پیرامون آن ادبیات قابل‌توجهی تولید شده است و اندیشمندان مختلفی به آن اشاره کرده‌اند. البته شایان ذکر است که این دست اقدامات توسط آمریکایی‌ها مسبوق به سابقه بوده و پیمان‌هایی نظیر اشلون جزو آن است. در واقع مساله قابل‌توجه این است که مقالاتی از این دست می‌تواند راهنمای کشورهای دیگر به خصوص رقبا و دشمنان ایالات‌متحده به منظور شناخت بهتر آن، استفاده از آن به فراخور ظرفیت و اهداف و اولویت‌ها و تعبیه اقدامات تقابلی مانند راهبردها و تاکتیک‌های ضد اطلاعاتی باشد. البته این حوزه از پیچیدگی‌های خاص خود برخوردار است و همین‌طور که گفته شد، پنهان‌کاری جزو اساسی این حرفه است و قطعا برای شناخت بهتر، سرویس‌های موردنظر ابزار مخصوص به خود را دارند.