ضعف‌هاي معدنكاري در ايران

مسعود فتوت*
معدنکاری در کشور ما ضعف‌های بسیار زیادی دارد و این مساله از آنجایی ناشی می‌شود که بستر مناسبی در این عرصه وجود ندارد. هنگامی که معدنی راه می‌افتد باید اطلاعات اکتشافی آن کامل شود و معدن را به طور کامل شناخته و بتوانیم به راحتی برایش برنامه‌ریزی کنیم؛ مساله‌ای که باعث می‌شود بتوانیم فضای ایمنی را برای پرسنل هم فراهم کنیم اما وقتی در مبنا مشکل داشته باشیم و اکتشاف، طراحی معدن و… ناقص باشند درنتیجه بحث ناایمنی هم به راحتی مطرح می‌شود و در نهایت این جان کارگران است که در خطر می‌افتد.متاسفانه خطای انسانی بزرگ‌ترین عامل در کشته شدن هموطنانمان در بخش معدن اعلام می‌شود؛ موضوعی که با کمی دقت می‌تواند قابل جبران باشد. درواقع وقتی بدون توجه به اصول و با حدس و گمان مساله مهمی چون اکتشاف پیش می‌رود باید هم شاهد چنین حوادثی بود. مساله دیگری که آن را عامل مهمی برای از دست دادن عده‌ای از هموطنانمان می‌دانیم، بحث هزینه‌هاست. درواقع گفته می‌شود که هزینه‌های معدنکاری آنقدر زیاد است که معدنکار مواردی مثل ایمنی را نادیده گرفته یا به راحتی از آن گذر می‌کند.
در ادامه عوامل حاکمیتی، فنی، درون‌سازمانی و برون‌سازمانی را می‌شود در وقوع حوادث معدنی در نظر گرفت اما وقتی ضعف در بسترها وجود داشته باشد، باعث می‌شود که معدنکاری در یک فضای ناایمن و خطرناک رشد کند. به طور مثال می‌توان به حادثه‌خیزی معادن زغال کشور اشاره کرد. زغال‌هایی که در زون البرز مثل شاهرود، دامغان و سوادکوه هستند هر ساله ماجرایی دارند و شاهد گزارش حادثه ناگوار و اخبار فوتی هموطنانمان هستیم؛ موضوعی که نشان می‌دهد با توجه به اطلاعات اکتشافی ضعیف، طراحی نامناسب و ضریب ایمنی کم که برای معدنکاری در نظر گرفته‌اند آمارها زیاد است اما وقتی اکتشاف و طراحی معدن اصولی باشد و ضرایب ایمنی را در نظر بگیریم یا همان فاکتور ایمنی را لحاظ کنیم شرایط برای فعالیت معدنی مهیاست که در فضای ایمن کار شود. هرچند یکسری عوامل هستند که در یک حادثه دخیل‌اند که شامل خطای انسانی، ضعف تجهیزات و اشتباه محاسباتی و… می‌شود اما در 99‌درصد موارد عامل مهم خطای انسانی است که پررنگ‌تر از بقیه موارد است. در واقع باید بپذیریم که عدم رعایت اصول در اکتشاف معدن باعث بروز ضعف‌هایی در معدنکاری در کشور ما شده است. در حالی که اکتشاف پایه معدنکاری است اما با فرمالیته کردن آن شاهد عدم اکتشاف دقیق هستیم. این در حالی است که باید عمق را بررسی کرده و بدانیم که در دنیا چه اتفاقاتی افتاده است اما بیشتر می‌بینیم که کسی به سمت عمق حرکت نمی‌کند.وقتی تلاطم نرخ ارز، کاهش سرمایه‌گذاری، قوانین دست و پاگیر در بخش معدن وجود دارد درنتیجه هزینه‌ها افزایشی و معدنکاری دشوار می‌شود. به طور مثال در سال گذشته نرخ حفاری دو بار دستخوش تغییر شده است. درواقع در یک بازه زمانی شاهد نوسانات قیمتی بوده‌ایم. به این صورت که به ازای هر متر مغزه‌گیری از متری 2‌میلیون و 800‌میلیون تومان به 4‌میلیون و 200‌میلیون تومان رسیده است! موضوعی که به معدنکار فشار وارد می‌کند و باعث می‌شود که از هزینه‌هایی مثل ایمنی کم کند. در ادامه وقتی هزینه‌ها بالا می‌رود درنتیجه اطلاعات اکتشافی و طراحی معدن ناقص می‌شود و همه چیز روی حدس و گمان پیش می‌رود که در نتیجه شاهد چنین حوادثی خواهیم بود.
به هر حال اینکه ایران با داشتن 3/27تریلیون‌دلار منابع معدنی از جمله نفت، گاز، زغال‌سنگ، کروم، مس، سنگ‌آهن، سرب، منگنز، روی، گوگرد در جایگاه پنجم جهان قرار دارد. بخش معدن و صنایع معدنی پیشران اقتصاد است و با گسترش این صنعت و متحول‌شدن این بخش، سایر بخش‌های صنعتی و اقتصادی در کشور فعال می‌شود. ایران با داشتن ۷‌درصد از منابع معدنی غنی دنیا با دارا بودن ۳۷‌میلیارد تن ذخایر کشف شده، ۵۷‌میلیارد تن ذخایر و حدود ۶۸ نوع ماده معدنی غیرنفتی به عنوان یکی از ۱۵ کشور معدنی برتر جهان بعد از روسیه، آمریکا، عربستان سعودی، کانادا در رتبه پنجم، همچنین رتبه نخست تولید گاز طبیعی و رتبه سوم نفت جهان را به خود اختصاص داده است بنابراین باید به بخش معدن بیش از اینها بها داد. نقش معدن و صنایع معدنی در اقتصاد کشورهای جهان منحصر به مشارکت در افزایش تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی نمی‌شود بلکه سهم معناداری نیز در ایجاد فرصت‌های شغلی و کاهش فقر در کشورها را داراست. صنعت معدن یکی از محرک‌های مهم در اقتصاد جهانی و یک جایگاه اولیه در زنجیره تامین منابع مورد نياز بسياری از صنايع است. به این ترتیب انتظار می‌رود که ما هم قدر این عرصه را دانسته و در راستای توسعه اقتصادی به طور هماهنگ گام برداریم و از خطرات آن با توجه به دانش کافی و تجربه کم کنیم.
* عضو نظام مهندسی معدن