شکاف اشتغالزایی دهه ۹۰ با ظرفیت‌های اقتصاد ایران

سعید مسگری*
نرخ بیکاری از جمله متغیرهایی است که همواره مورد توجه مردم و سیاستگذاران است. تاثیر این متغیر بر معیشت مردم و سطح رفاه جامعه از یک‌سو و تاثیرات آن بر حوزههای فرهنگی، اجتماعی و … سبب شده تا اهمیت آن برای جامعه بیش از بسیاری از متغیرهای دیگر باشد. در هفته گذشته در سلسله یادداشتهای بررسی اقتصاد ایران در دهه ۹۰ به نرخ مشارکت اقتصادی و تغییرات آن پرداختیم. حال که وضعیت عرضه نیروی کار مشخص شده نوبت آن است که به بررسی نرخ بیکاری بپردازیم.
وضعیت اشتغال در ایران وضعیت خاصی است و نیاز به بررسیهای دقیقی دارد. هم روند گذشته آن و هم روند اخیر آن باید با جزئیات رصد شود. جوان بودن جمعیت کشور، تعداد زیاد تحصیلکردگان دانشگاهی، نرخ پایین مشارکت اقتصادی زنان، پیک جمعیتی در دهه ۶۰ و… ازجمله عواملی هستند که منجر به شکلگیری شرایطی خاص در بازار کار ایران شدهاند. در بررسی وضعیت بازار کار نیز باید به نرخ بیکاری جوانان، فارغ‌التحصیلان دانشگاه، زنان و… توجه داشت.میانگین نرخ بیکاری از اواسط دهه۷۰ تا ابتدای دهه ۹۰ حدود ۲/۱۲ درصد بوده است. در این مدت نرخ بیکاری نوسانات زیادی داشته و در بازه ۴/۱۰ تا ۳/۱۴ درصد درحال تغییر بوده است. این نوسانات متاثر از سیاستهای اقتصادی دولتها، شرایط اقتصاد کلان کشور و تغییرات نرخ مشارکت اقتصادی بوده است.

با وجود تغییرات مکرر این عوامل هیچ‌گاه نرخ بیکاری به زیر ۱۰ درصد نزول نکرده و اقتصاد ایران نتوانسته به میزانی اشتغال ایجاد کند که نرخ بیکاری به نرخهای مورد قبول نزدیک شود.
در بازه مورد بررسی میانگین نرخ بیکاری در مناطق شهری ۵/۱۳ درصد و در مناطق روستایی ۹/۹ درصد است. همان‌طور که مشاهده میشود وضعیت اشتغال در مناطق روستایی کشور به مراتب بهتر از مناطق شهری بوده و مشکل اصلی اشتغال در مناطق شهری بوده است. این در حالی است که نرخ مشارکت روستاییان نیز بیش از مناطق شهری است و عرضه نیروی کار در این مناطق وضعیت به نسبت بهتری از شهرها دارد.
وضعیت نرخ بیکاری در دهه۹۰ کمی بهبود یافته به طوری که میانگین نرخ بیکاری در هشت سال اخیر معادل ۶/۱۱ درصد بود که ۶/۱ واحد درصد کمتر از میانگین بلندمدت آن است. این بهبود در شرایطی رخ داده که نرخ مشارکت اقتصادی در دهه۹۰ نیز اندکی بهبود یافته و شاهد عرضه بیشتر نیروی کار هستیم. بهترین عملکرد نرخ بیکاری در این دهه مربوط به سال ۱۳۹۲ با ۴/۱۰ درصد و بدترین عملکرد مربوط به سال ۱۳۹۵ با ۴/۱۲ درصد است.میانگین نرخ بیکاری در مناطق شهری با ۶/۰ واحد درصد کاهش نسبت به میانگین بلندمدت به ۹/۱۲ درصد و میانگین نرخ بیکاری مناطق روستایی با ۸/۱ واحد درصد بهبود نسبت به میانگین بلندمدت به ۱/۸ درصد رسیده است. این ارقام به خوبی نشان می‌دهد بهبود رخ داده در نرخ بیکاری کشور در دهه ۹۰ بیشتر به دلیل بهبود نرخ بیکاری در مناطق روستایی بوده است. کاهش حدود دو درصدی نرخ بیکاری در این مناطق می‌تواند نکته مثبتی در کارنامه اشتغال باشد و آثار و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خوبی در پی داشته باشد. بهعنوان مثال بهبود وضعیت اشتغال در مناطق روستایی میتواند بر روند مهاجرت روستاییان به شهرها تاثیرگذار باشد.در اینجا لازم است نگاهی هم به روند تغییرات میزان اشتغالزایی داشته باشیم تا مشخص شود تغییرات نرخ بیکاری به چه میزان متاثر از اشتغالزایی صورت گرفته بوده است. بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران، در طول سالهای قبل از دهه ۹۰ به طور خالص سالانه ۴۲۴ هزار شغل ایجاد شده است. این میزان اشتغالزایی با توجه به ظرفیتهای اقتصاد ایران و روند نرخ مشارکت اقتصادی اصلا مناسب به نظر نمیرسد و به همین دلیل است که در این مدت هیچ‌گاه نرخ بیکاری در کشور تک‌رقمی نشده است.
در سالهای دهه ۹۰ میزان اشتغالزایی نسبت به میانگین بلندمدت کاهش یافته و در هر سال به طور میانگین ۳۴۰ هزار شغل خالص ایجاد شده است. کاهش ۸۴ هزار نفری اشتغال خالص در دهه ۹۰ نکته نگران‌کنندهای است و نشان از افت اشتغالزایی در دهه ۹۰ دارد اما باید به این نکته توجه کرد که وضعیت اشتغالزایی در این دهه نسبت به نیمه دوم دهه ۸۰ بهبود قابل توجهی یافته است. میانگین بالای اشتغالزایی در سالهای قبل از دهه ۹۰ به دلیل اشتغالزایی بالا در سالهای ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۵ بوده است. به طوری که اشتغال خالص از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۵ معادل ۵۹۰ هزار نفر در سال و میانگین اشتغالزایی در بازه ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۹ معادل ۱۰ هزار نفر سالانه بوده است.مقایسه اشتغال خالص در دهه ۹۰ با میانگین بلندمدت به‌خصوص میانگین آن در سالهای ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۵ نشان می‌دهد که اشتغالزایی در سالهای اخیر افت قابل توجهی نسبت به عملکرد بلندمدت داشته است. اگرچه در اوج اشتغالزایی در کشور نیز متناسب با ظرفیتهای اقتصاد ایران شغل ایجاد نشده اما همان میزان اشتغالزایی نیز در سالهای اخیر از دست رفته است. بهبود اشتغالزایی نسبت به نیمه دوم دهه ۸۰ نکته مثبتی است اما نباید فراموش کرد که اشتغالزایی رخ داده در دهه ۹۰ فاصله بسیاری با ظرفیتهای اقتصاد ایران، عملکرد بلندمدت آن و همچنین نیاز کشور دارد. با این میزان اشتغالزایی نرخ بیکاری تک‌رقمی، رویایی دور از دسترس خواهد بود و معضلات بازار کار همچنان ادامه خواهد یافت.
* تحلیلگر اقتصادی