سیگنال رشد تجاری به کاهش فقر

فاطمه رحیمی- سازمان تجارت جهانی اخیرا در گزارشی به بررسی روند رشد تجارت جهانی در سه‌دهه اخیر و از هنگام تاسیس این سازمان پرداخته است. در این گزارش که بازوی پژوهشی اتاق بازرگانی ایران منتشر کرده است؛ نشان می‌دهد از زمان امضای موافقتنامه مراکش برای تاسیس سازمان تجارت جهانی در ۱۵ آوریل ۱۹۹۴، تجارت جهانی جهش یافته است و در سال ۲۰۲۳ به بیش از 4/30تریلیون‌دلار آمریکا رسید که نسبت به سال ۱۹۹۵، پنج برابر شده است. همزمان تعرفه‌های تحت نظارت سازمان تجارت جهانی به شدت کاهش یافته و به کاهش هزینه‌های تجاری کمک کرده است. در واقع رشد تجارت با کاهش قابل توجه فقر در سطح جهانی همراه بوده است که نشان‌دهنده تاثیر تجارت در حمایت از توسعه اقتصادی و بهبود زندگی مردم است. گفتنی است تجارت جهان ظرف 30 سال گذشته پنج‌برابر شده است. در مقابل هزینه‌های تجارت جهانی نیز کاهش یافته است. از سوی دیگر بانک جهانی اعلام کرد با رشد تجارت، فقر در سطح جهانی روند نزولی را طی کرده است.
سه دهه پس از تاسیس سازمان تجارت جهانی
هدف از تاسیس سازمان تجارت جهانی در ۳۰ سال پیش، ایجاد یک نظم جهانی جدید مبتنی بر گشودگی، شمولیت و همکاری بود. این سازمان به عنوان جانشین توافقنامه عمومی تعرفه‌ها و تجارت
(GATT) که عمدتا به تجارت کالاها می‌پرداخت، تاسیس شد تا تجارت خدمات و مالکیت معنوی را نیز باهدف کلی کمک به اعضای خود برای استفاده از تجارت به عنوان وسیله‌ای برای افزایش سطح زندگی، ایجاد اشتغال و بهبود زندگی مردم پوشش دهد.در مدت 30 سالی که از تاسیس سازمان تجارت جهانی می‌گذرد، عصر جدیدی از تجارت و رشد اقتصادی آغاز شده است؛ بین سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۲۳، کل تجارت جهانی- کالاها و خدمات تجاری- رشد چشمگیری یافت و به طور متوسط سالانه با رشد 8/5‌درصدی مواجه شد؛ امری که به معنای افزایش تقریبا پنج برابری تجارت جهانی است.
سازمان تجارت جهانی در گزارش جدیدش اعلام کرده است در سه دهه اخیر تجارت خدمات تجاری از تجارت کالاها پیشی گرفت؛ بدین معنا که میانگین افزایش سالانه تجارت خدمات تجاری، 8/6‌درصد و میانگین افزایش سالانه تجارت کالا، 5/5‌درصد است. از همین‌رو رشد تجارت جهانی از رشد تولید ناخالص داخلی جهانی ( GDP ) که در همین دوره به طور متوسط 4/4‌درصد در سال افزایش یافت، پیشی گرفت. به نحوی که نسبت تجارت جهانی به تولید ناخالص داخلی، مسیر صعودی قابل‌توجهی را نشان می‌دهد و از ۲۰‌درصد در سال ۱۹۹۵ به ۳۱‌درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش یافت و سپس به دلیل کاهش ارزش تجارت کالاها از نظر تراز پرداخت‌ها در سال ۲۰۲۳، به ۲۹‌درصد کاهش یافت. این امر نشان‌دهنده ارتباط روزافزون اقتصادها از طریق تجارت، باوجود کاهش‌های موقت در طول بحران مالی جهانی ۲۰۰۸- ۲۰۰۹ و هم همه‌گیری کووید- ۱۹ در سال ۲۰۲۰ است. (نمودار 2)
رشد سهم خدمات دیجیتالی
در تجارت
برآوردهای سازمان تجارت جهانی همچنین نشان می‌دهد که ارزش خدمات ارائه شده به صورت دیجیتالی از سال ۲۰۰۵ تاکنون، چهار برابر افزایش یافته است و با میانگین نرخ رشد سالانه 2/5‌درصدی در دوره ۲۰۰۵- ۲۰۲۳ همراه بوده است به نحوی که این رشد از رشد کالاها 8/4‌درصد و صادرات سایر خدمات 6/4‌درصد پیشی گرفته است. (نمودار 3)
داده‌های موجود نشان می‌دهد صادرات جهانی خدمات ارائه شده به صورت دیجیتالی در سال ۲۰۲۳ به 25/4 ‌هزار ‌میلیارد ‌دلار آمریکا رسید که نسبت به سال پیش از آن، ۹‌درصد افزایش یافت. ارائه دیجیتال شامل خدماتی است که از طریق شبکه‌های کامپیوتری از طریق اینترنت، برنامه‌های تلفن همراه، ایمیل، تماس‌های صوتی و تصویری و به طور فزاینده از طریق پلتفرم‌های واسط دیجیتال مانند آنهایی که برای بازی‌های آنلاین، موسیقی و پخش ویدئو و یادگیری از راه دور استفاده می‌شوند در سطح مرزها مبادله می‌شوند. خدمات ارائه شده به صورت دیجیتالی، بیش از ۵۴‌درصد از کل صادرات خدمات و 8/13‌درصد از کل صادرات ترکیبی کالاها و خدمات در سال ۲۰۲۳ را تشکیل داد در مقایسه با هشت‌درصد در سال ۲۰۰۵. (نمودار 4)
گزارش تجارت جهانی بیانگر این است که رشد اقتصادی سریع در طول سه دهه گذشته که از طریق تجارت در اقتصادهای در حال توسعه و نوظهور تسهیل شده، منجر به تغییرات قابل توجه در الگوهای تجاری شده و رشد خاصی در تجارت جهانی بین اقتصادهای درحال توسعه ایجاد کرده است؛ به نحوی که تجارت بین اقتصادهای درحال توسعه، سالانه 7/9‌درصد افزایش یافت و از کمتر از یک دهم تجارت جهانی در سال ۱۹۹۵، به حدود ۲۵‌درصد در سال ۲۰۲۲ و به ارزش کل 1/6‌هزار‌ میلیارد‌ دلار رسید.
در مقابل، در حالی که تجارت بین اقتصادهای توسعه یافته، بیش از نیمی از تجارت جهانی در سال 1995 را تشکیل می‌داد، این نسبت در سال ۲۰۲۲ به ۳۹‌درصد کاهش یافت؛ امری که مؤید تغییر نسبی جریان‌های تجاری به سمت اقتصادهای در حال توسعه و نوظهور است.
انعطاف‌پذیری زنجیره‌های ارزش جهانی (GVCs)
نرخ مشارکت زنجیره ارزش جهانی به عنوان شاخصی از سطح تجارت در زنجیره تامین عمل می‌کند. باوجود کاهش در طول بحران مالی 2008-2009 و همه‌گیری کووید-19، مشارکت زنجیره ارزش جهانی رشد ثابتی را حفظ کرده است و نشان می‌دهد که زنجیره‌های تامین جهانی انعطاف‌پذیر هستند.
بین سال‌های 1995 و 2022، مشارکت GVC با سرعت ثابتی افزایش یافت به طوری که نرخ مشارکت زنجیره‌های ارزش جهانی رو به جلو
(که صادرات به شرکای مسوول مراحل تولید پایین‌دستی را پوشش می‌دهد) از 7/15‌درصد به 4/20‌درصد افزایش یافت و نرخ مشارکت GVC عقب‌افتاده است (که واردات را پوشش می‌دهد). تولید کالاها و خدمات برای صادرات از 5/19‌درصد به 3/28 ‌درصد افزایش یافته است. در سال 2022، نرخ مشارکت کل زنجیره ارزش جهانی (شامل مشارکت پیشرو و عقب مانده) به 7/48‌درصد رسید که بالاترین سطح از سال 1995 را نشان می‌دهد.
تعرفه‌ها و هزینه‌های تجاری کاهش یافته است
از زمان تاسیس سازمان تجارت جهانی در
سال 1995، روند کاهشی آشکاری در تعرفه‌ها وجود داشته است. میانگین ساده تعرفه اعمال شده توسط اعضای سازمان تجارت جهانی براساس کشور برتر (MFN)- که به موجب آن اعضای سازمان تجارت جهانی رفتار تجاری مشابهی از جمله نرخ تعرفه و دسترسی به بازار را به سایر اعضای سازمان تجارت جهانی گسترش می‌دهند- از 1/13 به 8/8‌درصد کاهش یافته است.
روند مشابهی برای تعرفه‌های اعمال شده بر مبنای وزن تجارت مشاهده می‌شود، به طوری که میانگین تعرفه MFN از 1/7‌درصد به 8/3‌درصد کاهش یافته است. بین سال‌های 1996 و 2022، میانگین وزنی تجارت تعرفه‌های اعمال‌شده- براساس فرض استفاده کامل از تعرفه‌های ترجیحی- از 9/6‌درصد به 0/2‌درصد کاهش یافت.
بین سال‌های 1995 و 2020، هزینه‌های تجارت بین‌الملل- از جمله تمام موانع تجاری فیزیکی و نظارتی- تقریبا 6 تا 10‌درصد در بخش‌های مختلف در سطح جهان کاهش یافت. این کاهش در موانع تجاری به افزایش قابل توجه تجارت جهانی کمک کرد که حدود 30 تا 45‌درصد تخمین زده می‌شود. بیشترین کاهش در هزینه‌های تجاری از سال 1995 تا 2008 رخ داده است.
تاثیر همزمانی افزایش تجارت با کاهش شدید فقر جهانی
بین سال‌های 1995 تا 2022، اقتصادهای با درآمد پایین و متوسط سهم خود را در صادرات جهانی از 17 به 32‌درصد افزایش دادند. طی آن زمان، کاهش قابل‌توجهی در نسبت جمعیت این اقتصادها با کمتر از 15/2‌دلار آمریکا در روز مشاهده شد. این رقم به طور قابل‌توجهی از 40‌درصد در سال 1995 به 10‌درصد در سال 2022 کاهش یافته است که نشان‌دهنده تاثیر مثبت تجارت بر کاهش فقر و توسعه اقتصادی در این مناطق است.