سهم الگوریتم‌ها در ریزش بازار چقدر است

راه‌اندازی معاملات الگوریتمی در بورس ایران به اوایل دهه۹۰ بازمی‌گردد. البته در آن زمان سرعت پردازش در رایانه‌ها به شکل امروزی نبود و در حال حاضر تکنولوژی‌های نوظهور، باعث شده تا روش‌های پیشرفته و هوشمند برای انجام معاملات در بازار سرمایه پا به عرصه وجود بگذارند. در این میان گفتنی است در برهه‌هایی که فرازوفرود قیمت‌ها در بازار سهام داغ می‌شود، با ممنوعیت معاملات الگوریتمی در بورس تهران مواجه بوده‌ایم و این نوع معاملات از همان زمان راه‌اندازی تاکنون موافقان و مخالفانی داشته است.
به‌طور کلی معاملات الگوریتمی، ابزاری قدرتمند برای معامله‌گران بوده که صرفه‌جویی در زمان، بررسی تمام بازارها، حذف احساسات انسانی، انضباط و نظم، بهینه‌سازی و معاملات شبانه‌روزی از مزایای آن است. البته این نوع معاملات معایبی هم دارد که عبارت است از: پیچیدگی، هزینه، خطاهای فنی، رفتارهای غیرمنتظره بازار، وابستگی به فناوری و ریسک نظارتی.
در این روزها که محدوده ۲‌میلیونی شاخص شکسته شده و ریزش‌های پی‌درپی بازار سرمایه، امان سهامداران را بریده، هر سرمایه‌گذاری به یک عامل برای ریزش بازار شکایت می‌کند؛ عده‌ای به سازمان بورس درخصوص محدود کردن دامنه نوسان شکایت دارند، برخی صندوق‌های اهرمی را مسبب این ریزش می‌دانند و بعضی افراد هم معتقدند که معاملات الگوریتمی به این ریزش‌ها دامن زده است. البته باید به این نکته توجه کرد که الگوریتم‌ها براساس استراتژی‌های معاملاتی از پیش تعریف‌‌شده عمل می‌کنند و در شرایطی که بازار به‌طور غیرمنتظره رفتار می‌کند، ممکن است قادر به واکنش مناسب نباشند. مخصوصا در این روزها که تغییرات در بدنه دولت از یک طرف و از طرف دیگر ریسک‌های سیاسی بازار را تهدید می‌کند و قیمت یک سهم یا دارایی به شدت افزایش یا کاهش می‌یابد، ممکن است الگوریتم نتواند به‌طور مناسب واکنش نشان دهد یا از معامله خارج شود. با این حال نگاهی داشتیم به سهم معاملات الگوریتمی از کل معاملات خرد سهام و حق‌تقدم و همچنین سهم این معاملات از کل معاملات خرد اوراق و صندوق‌های ETF و درآمد ثابت. باتوجه به اینکه سازمان بورس آمار جدیدی از سهم معاملات الگوریتمی از کل معاملات از ابتدای سال ۱۴۰۳ تاکنون نداشته، بر این اساس بازه زمانی این بررسی آماری مربوط به سال گذشته بوده است. البته به گفته سازمان بورس تغییرات سهم معاملات الگوریتمی از کل معاملات امسال نسبت به سال گذشته در حد دهم‌درصد است.
براساس این گزارش؛ سهم معاملات الگوریتمی از کل معاملات خرد سهام و حق‌تقدم ۳۵/۱‌درصد بوده در حالی که سهم سایر معاملات 65/98‌درصد بوده است. همچنین در معاملات خرد اوراق و صندوق‌های ETF درآمد ثابت هم معاملات الگوریتمی 46/0درصد سهم داشته‌اند و سهم سایر معاملات 54/99‌درصد بوده است.
باتوجه به این آمار، طبیعتا این حجم کم نمی‌تواند تأثیر بسزایی بر روند بازار سرمایه بگذارد. شرکت بورس اوراق بهادار تهران در گزارشی پژوهشی، مفاهیم، الزامات و محدودیت‌های نظارتی معاملات الگوریتمی را در تاریخ ۲۸اسفند ماه ۱۴۰۲ بررسی کرده است. در این مقاله آمده است: «در سال‌های اخیر بازارهای مالی به موازات رشد روزافزونی که در حوزه تکنولوژی و فناوری‌های اطلاعات رخ داده، همواره دستخوش تغییرات فراوانی در ارائه راهکارهای متنوع سرمایه‌گذاری و دستیابی به سود افزون‌تر بوده ‌است. در این راستا یکی از پیشرفت‌هایی که در حوزه راهکارهای معاملاتی اوراق بهادار به وجود آمد، به‌کارگیری روش‌های معاملاتی الکترونیکی به‌خصوص معاملات الگوریتمی بود که امروزه بخش قابل‌‌توجهی از معاملات در بورس‌های اوراق بهادار را تشکیل می‌دهد. معاملات الگوریتمی اغلب با عنوان سیستم‌های معاملاتی خودکار شناخته می‌شوند. این قبیل سیستم‌ها، استراتژی‌هایی شامل بازارگردانی، آربیتراژ و سفته‌بازی در قالب روش‌هایی همچون دنبال کردن روند را به کار می‌گیرند. به‌علاوه این سیستم‌ها از استراتژی‌های معاملاتی مانند معامله‌گری کمّی برخوردار هستند که شدیداً به فرمول‌های ریاضی پیچیده و برنامه‌های رایانه‌ای با سرعت بالا وابسته هستند. یکی از استراتژی‌های معاملات الگوریتمی که معمولا مورد استفاده قرار می‌گیرد، تقسیم سفارش‌های بزرگ خرید و فروش به اندازه‌های کوچک‌تر به‌منظور به حداقل رساندن اثر سفارش‌های بزرگ بر قیمت بازار است. فناوری‌های معاملات الگوریتمی می‌توانند با قدرت محاسباتی بالا فوراً به اخبار بازار انواع دارایی‌ها واکنش نشان دهند. همچنین الگوریتم‌ها می‌توانند قیمت‌ها را از چندین بازار به‌طور همزمان مورد بررسی قرار دهند و در مسیر شناسایی فرصت‌های سودآور، نقدشوندگی را در میان مجاری معاملاتی متعدد تسهیل کنند. بنابراین هدف از معاملات الگوریتمی کمک به سرمایه‌گذاران برای اجرای استراتژی‌های مالی خاص در سریع‌ترین زمان ممکن به منظور به‌دست ‌آوردن سود بیشتر است. با وجود آنکه معاملات الگوریتمی از مزایای کلیدی مانند اجرای خودکار معاملات با سرعت بالا بدون دخالت انسان، افزایش نقدشوندگی، مدیریت جریان سفارش‌های بزرگ با کم‌ترین اثر بر بازار و کاهش هزینه معاملات برخوردار است اما به علت گسترش استراتژی‌های معاملات الگوریتمی در بورس‌های اوراق بهادار، احتمال تاثیرگذاری منفی این استراتژی‌ها نیز بر بازار و ثبات شرکت‌ها افزایش یافته ‌است. از سوی دیگر، عدم وجود الزامات و محدودیت‌های نظارتی برای معاملات الگوریتمی می‌تواند ریسک‌های زیادی را به بازار وارد کرده و منجربه سقوط بازارهای مالی شود. به همین علت نهادهای ناظر بورس‌های اوراق بهادار، الزامات و محدودیت‌هایی را برای شرکت‌های فعال در حوزه معاملات الگوریتمی اتخاذ کرده‌اند تا از هرگونه سوءاستفاده و دستکاری بازار جلوگیری نمایند.»