سرمایه اجتماعی احیا شود

هستی عبادی- 6چالش انرژی شامل؛ آب، برق، گاز، بنزین، انرژی‌های تجدیدپذیر و تامین مالی دولت چهاردهم را از همین روزهای اول کار، در تنگنا قرار داده است؛ چالش‌هایی که برخی از آنها از جنس ابرچالش هستند. یعنی حل آنها نه‌تنها چهارسال بلکه شاید بیش از یک‌دهه زمان ببرد، اما برخی دیگر بنا‌به گفته کارشناسان با اصلاحات ساختاری در کوتاه‌مدت قابل جبران است.
همه بخش‌های انرژی که این روزها با ناترازی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، یک‌طرف، کمبود برق و گاز بیشتر خود را نشان می‌دهد. این دو بخش به‌خصوص زنجیره‌ای از ناترازی‌ها را به دنبال خود دارند. ناترازی برق، عدم‌النفع صنایع و زیان‌های ناشی از کاهش تولید را به دنبال دارد و باعث افزایش مصرف بنزین شده در حالی که اگر خودروی برقی به چرخه مصرف کشور اضافه شود، بخشی از ناترازی بنزین کم شده و آلودگی شهرها کاهش خواهد یافت.
کسری گاز در شبکه مصرف به‌خصوص در فصول سرد سال هم زنجیره دیگری از ناترازی‌ها را به دنبال دارد. ناترازی گاز باعث عدم‌النفع پتروشیمی‌ها در زمستان شده و نیروگاه‌ها ناچارند به جای گاز از سوخت‌های مایع مثل مازوت و گازوئیل استفاده کنند که در نتیجه آن، علاوه‌بر آلودگی محیط‌زیست، عدم‌النفع صادرات فرآورده‌ها را به دنبال دارد.
هر دو بخش یعنی برق و گاز از کمبود منابع سرمایه‌گذاری رنج می‌برند. در سال‌های گذشته به دلیل کاهش سرمایه‌گذاری در طرح‌های توسعه‌ای این دو بخش مهم و اثرگذار در اقتصاد ایران، کشور در بحران انرژی گرفتار شده و اثر مستقیم خود را بر تولید و در نهایت GDP گذاشته است. امروز نیروگاه‌ها هم با مشکل چشم‌انداز بلندمدت مواجه هستند. کمبود گاز در زمستان باعث شده نیروگاه‌ها به سوخت‌های مایع روی بیاورند که همین موضوع باعث کاهش راندمان تولید و مستهلک شدن نیروگاه‌ها شده است.
کارشناسان می‌گویند: از آنجا که درآمدهای حاصل از فروش برق، منابع سرمایه‌گذاری در بخش‌های سه‌گانه تولید، انتقال و توزیع به ترتیب توسط نیروگاه‌های دولتی، خصوصی و توانیر صورت می‌گیرد، در نتیجه جایگاه انحصاری توانیر در جریان مالی صنعت برق باعث شده تا توزیع جریان‌های نقدی حاصل از فروش برق توسط توانیر، به شکلی غیرمتوازن در بخش‌های سه‌گانه تخصیص یابد. در حالی که توانیر در سال‌های اخیر سالانه حدود 15‌هزار ‌میلیارد تومان صرف سرمایه‌گذاری در شبکه انتقال و توزیع کرده، اما منابع در دسترس نیروگاه‌های حرارتی دولتی و خصوصی برای سرمایه‌گذاری معادل با درآمد نقدی نیروگاه‌ها پس از کسرهزینه تولید رقمی کمتر از یک‌چهارم این رقم بوده است.
مسیر ناترازی، مستقیم تا ته دره
هاشم اورعی، استاد دانشگاه صنعتی شریف و رییس اتحادیه انجمن‌های علمی انرژی ایران، درباره ناترازی‌های پیش روی دولت چهاردهم به «جهان‌صنعت» می‌گوید: دولت چهاردهم با مجموعه‌ای از ناترازی‌ها مواجه است؛ یکی از اصلی‌ترین آنها ناترازی حمایت مردمی است که در کوتاه‌مدت هم هیچ کاری برای آن نمی‌توان انجام داد. جدا از ناترازی‌هایی که در بخش اقتصاد با آن مواجه بوده، بحث ناترازی انرژی نیز از دیگر موارد مهم و قابل‌ذکر است. متاسفانه در تمام حامل‌های انرژی مثل برق، گاز، بنزین و گازوئیل دچار ناترازی هستیم. البته بیشتر با کسری مواجه هستیم ولی از کلمه ناترازی استفاده می‌کنیم که کمی مشکل را کوچک‌تر جلوه دهیم درحالی که این کلمه مساله را کامل بیان نمی‌کند.
او اضافه می‌کند: ناترازی شرایط اقتصاد کشور را سخت کرده است. مثلا در مورد بنزین روز شنبه 10شهریور مصرف آن به 142‌میلیون لیتر رسید در صورتی که ظرفیت تولید روزانه ما 11‌میلیون لیتر است که تاکنون هم به‌طور متوسط میزان مصرف بنزین در شهریور 132‌میلیون لیتر بوده؛ به این معنی که هر روز میزان مصرف‌مان از تولید بیشتر است. اگر بخواهیم با همین فرمان ادامه دهیم 2‌راهکار بیشتر باقی نمی‌ماند؛ اول اینکه بنزین به قیمت 60‌سنت یعنی حدودا 40‌هزار تومان وارد کنیم و لیتری 1500 یا 3000‌تومان بفروشیم. دوم اینکه بخواهیم از ذخایر استراتژیک استفاده کنیم که ظاهرا هم این روزها داریم استفاده می‌کنیم که این مورد هم مملکت را به لحاظ امنیتی به خطر می‌اندارد.
اورعی ناترازی برق را زیان دیگری برای اقتصاد کشور توصیف کرد و گفت: امسال تقریبا بیشترین میزان تولیدمان 62‌هزار مگاوات بود درحالی که با تقاضای 80هزار مگاواتی مواجه شدیم که می‌شود 18‌هزار مگاوات کسری برق؛ یعنی تقریبا یک‌سوم میزان کل تولید ناترازی داریم. وضعیت گاز هم از همه اینها بدتر است.
او اضافه کرد: ما داریم بسیار بی‌محابا به سمت ناترازی فزاینده می‌رویم. مشکل اصلی ما هم بخش فزاینده بودن این ناترازی‌هاست. به‌طوری که با اطمینان کامل می‌توان گفت هرسال بدتر از سال قبل خواهد شد. اگر با همین روند ادامه دهیم به‌زودی به ته‌دره خواهیم رفت؛ عملا صنعت ما نتوانسته به‌درستی کار خودش را انجام دهد و همه این مشکلات ابعاد اقتصادی پیدا کرده‌اند که به سرعت به معضلات اجتماعی و امنیتی تبدیل خواهد شد لذا حتما باید اقدامات اساسی صورت بگیرد.
حل ناترازی، راهکار بدون درد ندارد
رییس اتحادیه انجمن‌های علمی انرژی ایران راهکار اساسی برای حل بحران ناترازی‌های انرژی در ایران را شفاف‌سازی توصیف کرد و گفت: اول باید واقعیت را قبول کنیم و به‌طور شفاف به مردم بگوییم؛ مهم‌ترین چیزی که باید مردم قبول کنند این است که این مسائل راهکار کوتاه‌مدت ندارند و هرکسی حتی آقای وزیر نیرو ادعا کند که من طی 6ماه یا یک‌سال مساله ناترازی انرژی را حل می‌کنم، یا نمی‌داند چه می‌گوید یا به احتمال زیادتر صادق نیست و دروغ می‌گوید. او اضافه کرد: دومین موضوع این است که هیچ یک از راهکارها بدون درد نیست. مسوولان مدام می‌گویند قیمت را زیاد نکنیم، فلان کار را نکنیم درحالی که وظیفه آنها این است که بگویند چه کارهایی را باید انجام دهیم نه اینکه این کار یا آن کار را نکنیم. وقتی آقای دکتر همتی به عنوان وزیر اقتصاد می‌گوید نباید قیمت بنزین را شوک‌درمانی کرد، یکی باید به او بگوید ما می‌دانیم چه کاری نباید انجام دهیم شما آنجا نشستید که بگویید چه کاری باید انجام دهیم.
اورعی با بیان اینکه سه‌پیش‌شرط صداقت، صراحت و شجاعت لازمه حل ناترازی انرژی در ایران است، عنوان کرد: این سه‌شرط تازه ما را وارد مسیر اصلاح در حوزه انرژی می‌کند که من تا امروز هیچ‌کدام از این سه‌پیش‌‌شرط را ندیدم. نباید بگویند مردم زیاد مصرف می‌کنند پس مقصر آنها هستند، بلکه اعلام کنند این عدم تامین ناشی از بی‌عرضگی خودشان است؛ این می‌شود صداقت. حالا بعد از اینکه با صداقت و صراحت و شجاعت با مردم حرف زدیم و آنها نیز قبول کردند، تازه باید به سایر اقدامات بپردازیم. این استاد دانشگاه افزود: مثلا در بحث بنزین اول باید به سمت خودرو بروند. ما شرایطی را برای این صنعت فراهم کردیم که آنها لازم نمی‌دانند با جهان رقابت کنند. خودروهای ما تقریبا دو‌برابر تکنولوژی جهان سوخت مصرف می‌کند، لذا به دلیل ارزانی بنزین مردم نیز اهمیت نمی‌دهند. بنابراین صنعت خودرو هم اهمیتی نمی‌دهد.
او افزود: اقدام مهم این است که باید به کیفیت و مصرف خودروها دقت شود؛ مثلا یک برنامه 5‌ساله بدهند و کم‌کم و به صورت سالانه بر سر کاهش میزان مصرف سوخت خودروها با آنها توافق کنند که اگر خودشان می‌توانند که هیچ، اگر هم قادر به انجامش نیستند باید با خارجی‌ها شریک شوند ولی اگر نتوانند به آن حد مشخص برسند باید تعطیل شوند. نه اینکه بارها اعلام کنند ما دیگر پلاک نمی‌کنیم ولی باز هم مافیای خودرو به کار گرفته شود و هیچی به هیچی. اورعی مساله مهم بعدی را قاچاق ذکر کرد و گفت: حداقل میزان قاچاق بنزین در روز حدود 10 تا 12میلیون لیتر است که تا 40‌میلیون لیتر هم گفته می‌شود. همان 12‌میلیون لیتر در روز می‌شود 1000میلیارد تومان. به همین دلیل است که با افزایش قیمت بنزین مخالفت می‌شود. درحالی که ما چاره‌ای نداریم جز اینکه قیمت را به صورت پلکانی به سمت واقعی شدن ببریم. او افزود: درست است که در ابتدا تورم ایجاد می‌شود ولی چاره‌ای نداریم؛ همه می‌دانیم که راهکار بدی است و کسی نمی‌گوید گران کردن بنزین چیز خوبی است، اما وقتی راه بهتری وجود ندارد مجبوریم سختی‌هایش را تحمل کنیم. راهکار سوم سرمایه اجتماعی است؛ مردم از جمله مخالفان گران کردن بنزین هستند چون به عقب نگاه می‌کنند که پول بیشتری پرداخت کردند ولی نه‌تنها هیچ‌یک از شرایط بهتر نشد، بلکه با آن پول‌ها آقازاده‌ها روانه کشور‌های خارجی شدند ولی اگر باور کنند که انجام این کار در نهایت به نفع همه است، همدلی خواهند کرد.
وی تاکید کرد: همه این اقدامات و راهکارها باید به صورت همزمان صورت گیرد، نه اینکه فقط به یکی از آنها پرداخته شود. این نسخه شدنی است ولی تا حالا در دولت چهاردهم هم هیچ‌کس کار واقعی نکرده چون پیش‌شرط‌های شجاعت و صداقت و صراحت را ندارند. مشکل دیگر این است که حل این مسائل را کسانی به دست می‌گیرند که خودشان عامل ایجادش بودند درحالی که باید عده‌ای جدا از آنها نسخه بپیچند.