19 - 10 - 2023
سایه سنگین جنگ احتمالی منطقه‌ای
تحرکات نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان در مرز جنوب‌شرقی ارمنستان با این جمهوری و همچنین در مرز جنوب‌غربی ارمنستان با جمهوری خودمختار نخجوان که بخشی از این جمهوری است، کاملا مشهود است و خریدهای نظامی سنگین آن از اسرائیل، کماکان و بدون وقفه، ادامه دارد. خریدهای نظامی بسیار متنوع و گسترده جمهوری آذربایجان از اسرائیل، دلیل عمده برتری نظامی این جمهوری بر ارمنستان است؛ خریدهایی که حتی در شرایط کنونی که اسرائیل، خود در حال جنگ با فلسطینیان است، ادامه دارد. تجمع چنین حجم سنگینی از نیروها و جنگ‌افزارهای مختلف، احتمال جنگی قریب‌الوقوع را نشان می‌دهد. با توجه به آرایش جنگی نظامیان جمهوری آذربایجان، به نظر می‌رسد که هدف آنها اشغال استان سیونیک در جنوب ارمنستان و ایجاد دالانی موسوم به زنگزور است که توسط رییس‌جمهوری آذربایجان، بارها عنوان شده است و توسط رییس‌جمهوری ترکیه نیز حمایت می‌شود. جمهوری آذربایجان و ترکیه از سال ۲۰۲۰ تاکنون، بارها در مورد این دالان صحبت کرده‌اند و ایده ایجاد آن را ترویج کرده‌اند و در برخی رسانه‌ها و مطبوعات آنها نیز به صورت مکرر، در مورد آن صحبت شده و مقالات و تحلیل‌های متنوعی به انتشار رسیده است. به نظر می‌رسد از دلایل عمده عملی نشدن این طرح و عدم اشغال جنوب ارمنستان توسط جمهوری آذربایجان، موضع اصولی و صحیح کشورمان است. ایران قاطعانه اعلام و تصریح کرده است که از تمامیت ارضی کشورها دفاع می‌کند و با هرگونه تغییر مرزها در منطقه، مخالفت خواهد کرد. این موضع اصولی ایران که منطبق بر کلیه معیارهای بین‌المللی در این زمینه است را وزیر امور خارجه کشورمان طی دیدار با وزیر امور خارجه ترکیه، تاکید کردند. آقای حسین امیرعبداللهیان در نشستی خبری با آقای هاکان فیدان، مشخص و صریح بیان کردند: «همچنین بار دیگر تاکید می‌کنیم، هر گونه تغییر ژئوپلیتیک در منطقه و اقدام برای مسدود و محدود کردن راه‌های ترانزیتی را هرگز برنمی‌تابیم.» در گفت‌وگوی تلفنی رییس‌جمهوری ایران و نخست‌وزیر ارمنستان، سید‌ابراهیم رییسی به نیکول پاشینیان اعلام کرد: «هرگونه تغییر ژئوپلیتیک و مرزهای منطقه خط قرمز ماست.»
اشغال استان سیونیک و قطع مرز زمینی ایران و ارمنستان، می‌تواند علاوه بر آثار مخرب اقتصادی متعدد برای هر دو کشور که در مقاله فوق‌الذکر به آن پرداخته بودم، تاثیرات نامطلوب فراوان دیگری را برای دو کشور داشته باشد. کشورهای آسیای‌میانه و شرق اروپا، محل رقابت جدی قدرت‌های جهانی هستند. این منطقه به علت گستردگی جغرافیایی چشمگیر، دارا بودن کثرت جمعیت قابل توجه، قرار گرفتن در بین مسیرهای تجاری مهم و وجود منابع عظیم نفت و گاز، نه‌تنها به لحاظ ژئواکونومیکی، بلکه به لحاظ ژئواستراتژیکی و ژئوپلیتیکی نیز دارای اهمیت بسیار زیادی است و از این لحاظ، یکی از مهم‌ترین مناطق جهان محسوب می‌شود و بر این اساس، می‌توان گفت که مرز کنونی بین ایران و ارمنستان که از اهمیت ویژه‌ای در منطقه برخوردار است. به نوعی، جاده‌ای حیاتی است. در صورت قطع شدن مرز زمینی دو کشور که شاهراه باستانی و جاده ارتباطی اصلی تاریخی دو کشور است، یکی از مسیرهای مهم در زمینه ترانزیت بین‌المللی شمال- جنوب نیز به خطر خواهد افتاد؛ مسیری که اگر از جنوب در نظر بگیریم، از هندوستان شروع می‌شود و پس از گذشتن از ایران از طریق ارمنستان به کشورهای اروپایی می‌رسد. در صورت از بین رفتن این مسیر که از مسیرهای حمل‌و‌نقل استراتژیک در منطقه و جهان است، ایران ممکن است یکی از مهم‌ترین مسیرهای ترانزیت بین‌المللی را از دست بدهد. لازم به ذکر است اهمیت این مسیر صرفا به لحاظ ارتباط کشورهای منطقه با یکدیگر نیست، بلکه ارتباط قاره‌ها را به صورت امن و باثبات، محقق می‌سازد. اهمیت فوق‌العاده و بسیار زیاد این مسیر استراتژیک، زمانی بهتر مشخص می‌شود که به پیمان‌ها، قراردادها، تفاهمنامه‌ها و عهدنامه‌های منطقه‌ای و جهانی توجه داشته باشیم و آنها را نیز در نظر بگیریم.
احتمال حمله جمهوری آذربایجان به ارمنستان آنقدر زیاد است که حتی نشریه پلیتیکو طی مقاله‌‌ای که چند روز قبل منتشر شد، نوشت: وزیر امور خارجه ایالات‌متحده آمریکا به برخی اعضای کنگره این کشور اطلاع داده که جنگ ممکن است طی هفته‌های آتی به وقوع بپیوندد و گرچه بعدا این مطلب از سوی کاخ سفید تایید نشد و بیان شد که این مقاله، مطلب را به درستی بیان نکرده است اما تمرکز کاخ سفید بر مساله قفقاز، خود نشان از وضع بحرانی منطقه دارد. در هر حال، امید است با صراحت و قاطعیتی که ایران از خود نشان داده، جمهوری آذربایجان از ماجراجویی دست بردارد و هرگونه اقدامی جهت قطع مرز ایران با ارمنستان را از دستور کار خود خارج کند تا پیامدهای فراوان و بی‌شماری در منطقه به وجود نیاید. بدیهی است که شدیدترین پیامدهای جنگ، گریبان کشوری را خواهد گرفت که آتش جنگ را شعله‌ور می‌سازد و بر این اساس، گفت‌وگوهای سازنده بین کشورها برای حل اختلاف‌نظرها، بهترین گزینه است و کشورمان روی همین گزینه و پرهیز از جنگ، تاکید فراوان دارد.
حملات هوایی گسترده اسرائیل به نوار غزه از سایر موضوعات روز و از مواردی است که ممکن است آتش جنگ وسیعی در منطقه را شعله‌ور سازد. این حملات، آنقدر گسترده بوده‌اند که تاکنون بیش از یک میلیون نفر از ساکنان نوار غزه، آواره شده‌اند و اسرائیل تمایل دارد آوارگان و سایر ساکنان غزه را به سمت جنوب، یعنی مصر کوچ دهد. با هدف قرار دادن سوریه توسط نیروی هوایی اسرائیل (به عنوان نمونه، فرودگاه بین‌المللی حلب) طی چند روز گذشته و همچنین حملات پهپادی و موشکی به جنوب لبنان و علاوه بر آن، با ادامه حملات هوایی به نوار غزه و به‌ویژه با وجود احتمال حمله زمینی به آن، ممکن است اوضاع به سرعت، به سمت یک جنگ تمام‌عیار در منطقه پیش برود و کشورهای متعددی را درگیر جنگ کند که طبیعتا با توجه به اهمیت بسیار زیاد منطقه در جهان، تاثیرات بین‌المللی بسیاری خواهد داشت و حتی ممکن است باعث تغییرات ژئوپلیتیک جدی در منطقه شود. باید توجه داشت که با رد شدن قطعنامه پیشنهادی روسیه برای «آتش‌بس موقت» در غزه توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد، بر پیچیدگی اوضاع افزوده شده و احتمال شعله‌ور‌شدن جنگ گسترده در منطقه، لحظه به لحظه در حال افزایش است. تاریخ نشان داده است که دود جنگ‌افروزی، در درجه اول، به چشم خود جنگ‌افروزان می‌رود. امید است روزی صلحی عادلانه بر سراسر جهان حاکم شود و در این زمینه نقش و جایگاه کشور عزیزمان ایران، بسیار مهم و پررنگ است.
* کارشناس اوراسیا