زیان ژئوپلیتیکی ایران در قفقاز جنوبی

دکتر صلاح‌الدین هرسنی*
در روزهای اخیر بحث بر سر دالان زنگزور به مهم‌ترین موضوع در کانون بحث‌های ژئوپلیتیکی در جغرافیای
قفقاز جنوبی تبدیل شده است. احداث دالان زنگزور و توسعه آن نقشه راهی است که تحت ابتکار آذربایجان پس از جنگ ۴۴‌روزه قره‌باغ در سال۲۰۲۰ و توافق آتش‌بس بین آذربایجان، ارمنستان و روسیه مطرح شد. این کریدور به منظور اتصال مناطق غربی آذربایجان به نخجوان و سپس به ترکیه با نظارت نیرو‌های نظامی روسیه در نظر گرفته‌ شد.در شرایط حاضر ایران به واسطه احداث کریدور زنگزور نقشه راه جدیدی که در قفقاز جنوبی ترسیم شده به دلایلی نگران است و آن را به زیان منافع اقتصادی و حتی امنیت ملی خود می‌داند.
اولین دلیل نگرانی ایران آن است که به واسطه توسعه احداث زنگزور، ایران نقش ارتباطی و مواصلاتی خود را بابت ارتباط آذربایجان و نخجوان از دست می‌دهد چراکه ایران نقش مواصلاتی کلیدی در ارتباط جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان دارد.
دلیل دوم نگرانی ایران آن است که با توسعه کریدور زنگزور ایران نقش مواصلاتی خود را در ارتباط با ترکیه و با آسیای میانه را نیز از دست می‌دهد.
دلیل سوم آن است که ایران برای ارتباط با اروپا به واسطه ارمنستان، به آذربایجان و ترکیه وابسته می‌شود و اهمیت تراتزیتی خود را در مقابل باکو و آنکارا از دست می‌دهد.
دلیل چهارم آنکه از آنجایی که کریدور زنگزور از جنوب ارمنستان و مشخصا از استان سیونیک یعنی از نقطه صفر مرزی ایران و ارمنستان عبور می‌کند، روابط ایران با ارمنستان محدود می‌شود و در واقع مرز مشترک ایران و ارمنستان از بین می‌رود و نوعی خفگی ژئوپلیتیکی برای ایران در قفقاز جنوبی ایجاد می‌کند. ایران این خفگی ژئوپلیتیکی را به زیان منافع خود می‌داند.
دلیل پنجم و مهم‌تر آنکه چون احداث کریدور زنگزور باعث حذف مرزی ایران و ارمنستان می‌شود، ایران به واسطه ارمنستان نمی‌تواند به اتحادیه اقتصادی اوراسیا دسترسی پیدا کند. به عبارت دیگر، با احداث این کریدور مهم‌ترین راه‌ ارتباطی ایران به اروپا مسدود می‌شود. تحت این نقشه راه آذربایجان، ایران احداث کریدور «ارس» را تنها راه برون‌رفت از زیان ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی می‌بیند چراکه به این نتیجه رسیده که کریدور «ارس» نشان‌دهنده راه‌حلی واقع‌بینانه برای ارتباط و خط مفصلی و مواصلاتی میان آذربایجان و نخجوان است. با این وضعیت و باوجود آنکه ایران و آذربایجان در سال‌2024 در باب ایجاد مسیر ترانزیتی ارس به توافق رسیدند اما اگر ارمنستان و آذربایجان معاهده صلح امضا و ایروان و آنکارا روابط دیپلماتیک برقرار کنند از مزایای کنونی کریدور ارس کاسته خواهد شد. این معادلات تنها در صورتی تغییر می‌کند که دولت تحت ریاست نیکول پاشینیان سقوط کند و جنبش‌های ملی‌گرا و محافظه‌کار مخالف صلح با آذربایجان و عادی‌سازی روابط با ترکیه در ارمنستان به قدرت برسند.
* کارشناس مسائل بین‌الملل