«رویا» یا «استراتژی»؟

مجید اعزازی
1- «چارچوبی که ما می‌خواهیم به آن عمل کنیم چارچوب برنامه هفتم توسعه است. اختلاف‌نظر‌هایی هست اما ما زمانی می‌توانیم با هم همکاری کنیم که شرایط در وزارتخانه و کشور بهتر شود»، این جملات، نخستین اظهارات محمد اتابک، وزیر صمت در اولین روز فعالیت خود در این وزارتخانه است. وزیر صمت در حالی برنامه هفتم توسعه را مبنای کار خود قرار داده است که این برنامه از نظر بسیاری از اقتصاددانان فاقد معیارهای برنامه‌نویسی و نیازمند اصلاح و بازنویسی است. حتی برخی اقتصاددانان مفاد برنامه هفتم توسعه را «رویا» می‌خوانند. مرکز پژوهش‌های مجلس اما در بررسی مفاد صنعتی این برنامه، مهم‌ترین ضعف این سند را «فقدان مدل نظری» دانسته و تصریح کرده است، فقدان تدوین و برخورداری از استراتژی توسعه صنعتی به عنوان پایه‌ای برای مواجهه با مسائل تولید و به ویژه بخش صنعت را می‌توان مهم‌ترین نقطه ضعف این لایحه دانست؛ مساله‌ای که از «فصل‌بندی» تا محتوای احکام لایحه را تحت تاثیر قرار داده و به جای توجه به صنعت، عنوان «طرح‌های کلان پیشران و زنجیره ارزش» برای فصل مربوط به احکام صنعت و معدن انتخاب شده، حال آنکه انتخاب طرح‌های پیشران و زنجیره ارزش، هنگامی قابل انجام است که پیش از آن استراتژی توسعه صنعتی تدوین شده باشد.
فراتر از این موضوع، «رویکرد توصیه‌ای و ارشادی احکام»، «عدم توجه به مسائل اصلی و موکول کردن حل مسائل به آینده»، «هدف‌گذاری کمی درخصوص صنایع پایه بدون توجه به الزامات»، «بی‌توجهی به توسعه صنعتی مبتنی بر صنایع ساخت‌محور» و «عدم‌توجه به ظرفیت سازمان‌های توسعه‌ای متناسب با ماموریت محوری آنها» را می‌توان از دیگر نقاط ضعف لایحه برشمرد.
2- تلاش برای تدوین استراتژی صنعتی کشور اگرچه با تشکیل وزارت صنایع و معادن در سال 1379 و لزوم تدوین استراتژی توسعه صنعتی در قالب وظایف این وزارت کلید خورد اما در برنامه‌های چهارم، پنجم و ششم توسعه نیز دولت موظف به تدوین چنین سندی شد. از این‌رو تاکنون سه سند طی سال‌های 1382، 1392 و 1394 تدوین و منتشر شده اما اجرایی نشده‌اند. مهم‌ترین و کامل‌ترین سند اما نخستین سند «استراتژی توسعه صنعتی کشور» بود که اسحاق جهانگیری به عنوان نخستین وزیر صنایع و معادن و به موجب بند یک ماده یک قانون تشکیل این وزارت، تدوین آن را به دکتر مسعود نیلی، استاد اقتصاد دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه شریف سپرد. در قالب طرح پژوهشی استراتژی توسعه صنعتی کشور، 11 پروژه مفصل و گسترده تحقیقی طراحی شد و تیم 70 نفره دکتر نیلی 21ماه برای انجام این تحقیقات فعالیت کردند.
خلاصه نتایج این پژوهش‌ها در خرداد 1382 منتشر شد اما ویرایش نهایی هر یک از پروژه‌ها که در مجموع به حدود 10‌هزار صفحه بالغ می‌شد، در سال 1384 انتشار یافت. از این‌رو دولت اصلاحات فرصت زیادی برای اجرای استراتژی توسعه صنعتی کشور نیافت. دولت بعد نیز اساسا رویکردهای غیر‌علمی و پوپولیستی را دنبال کرد و حتی برنامه چهارم توسعه را با اتهام «غربی بودن» کنار گذاشت و ساختار سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی وقت را تغییر داد. دولت مهرورز اما پس از ادغام وزارت بازرگانی با صنعت و معدن، در سال پایانی فعالیت خود یک برنامه راهبردی در وزارت صمت تدوین کرد. در نهایت دولت حسن روحانی بار دیگر در سال 1394 برنامه راهبردی تازه‌ای را برای وزارت صمت نوشت. چشم‌انداز این سند، درون‌زایی و برون‌گرایی بود. این برنامه نیز به علت شوک‌های بیرونی و درونی وارده به اقتصاد ایران در دهه 1390 قابلیت اجرا پیدا نکرد.
3- «بهترین زمان کاشت درخت چه وقت است؟» یک ضرب‌المثل انگلیسی می‌گوید، ‌بهترین زمان کاشت درخت «20سال پیش» بود،‌ بهترین زمان بعدی «همین الان» است. طبعا اگر 20سال پیش، استراتژی توسعه صنعتی اجرایی می‌شد، در حال حاضر وضعیت اقتصاد و محیط‌زیست وخیم و بحرانی نبود و کشور با ابرچالش‌ها و انواع ناترازی‌ها دست‌وپنجه نرم نمی‌کرد. اینک اما پس از ناکامی‌های متعدد در اجرای استراتژی توسعه صنعتی و آسیب جدی به ارکان اقتصاد، انتظار می‌رود محمد اتابک در همین ابتدای کار، تکلیف خود را با این سند مشخص کند و بگوید اسناد علمی-پژوهشی همچون استراتژی توسعه صنعتی کشور در ایده‌های حکمرانی او بر وزارت صمت چه جایگاهی دارد؟ آیا صرفا برنامه هفتم توسعه برای راهبری صنعت، معدن و تجارت کشور کافی است؟ اگر کافی است،‌ آیا در قبال پیامدهای اقتصادی و صنعتی اتکا به این برنامه، در آینده پاسخگو خواهد بود؟ یا اینکه دیدگاه وزیر نسبت به سند استراتژی توسعه صنعتی مثبت است و بنا دارد از آن استفاده کند؟ طبعا اعلام موضع وزیر درباره استراتژی توسعه صنعتی نیازمند کار کارشناسی در سطوح بالای علمی کشور و دریافت نظرات اقتصاددانان و کارشناسان است و باید به برخی پرسش‌های اساسی پاسخ داده شود از جمله اینکه سند پیشین با توجه به گذشت زمان و وجود ابرچالش‌های متنوع کنونی اقتصاد و سیاست ایران و همچنین ظهور و بروز فناوری‌های نوین ارتباطی و هوش‌مصنوعی و… نیازمند به‌روز‌رسانی است یا خیر؟