روندهای اصلی در توسعه تجارت میان روسیه و چین

در سال‌های 2021 تا 2023 تغییرات عمده‌ای در همکاری‌های تجاری و اقتصادی بین روسیه و چین رخ داد. چنین رشد سریعی در حجم مبادلات تجاری از اواسط دهه ۲۰۰۰ مشاهده نشده بود. با این حال، اگر در دهه ۲۰۰۰ رشد پارامترهای کمی تجارت متقابل در پس‌زمینه فرآیند جهانی‌سازی اقتصادی فعال و نرخ رشد بالای تجارت خارجی بین روسیه و چین اتفاق افتاد، جهش بزرگ کنونی در همکاری‌های اقتصادی روسیه و چین در شرایط ناآرامی در اقتصاد جهانی، تنش‌های بین‌المللی رو به افزایش و همچنین در پس‌زمینه نوسانات ناپایدار در توسعه روابط تجاری خارجی بین دو کشور رخ داد.
وضعیت تجارت خارجی روسیه تحت تاثیر شدید فشار تحریم‌های غرب پس از فوریه ۲۰۲۲ قرار گرفت. هدف از این تحریم‌ها، جدا کردن اقتصاد روسیه از بازار جهانی، مسدود کردن زنجیره‌های تامین سنتی در مسیرهای صادرات و واردات‌ و محدود کردن قابلیت‌های سیستم تسویه مالی و بانکی بود. در این شرایط، رهبری روسیه مجبور شد به سرعت تمام سیستم روابط اقتصادی خارجی خود را به سمت کشورهای دوست تغییر جهت دهد. موفقیت این عملیات تا حد زیادی به موضع چین وابسته بود. امتناع اصولی پکن از پیوستن به تحریم‌های ضدروسی یکی از عوامل کلیدی بود که به اقتصاد روسیه اجازه داد در برابر «سونامی تحریم‌ها» در سال ۲۰۲۲ مقاومت کند.
در این محیط جدید، تجارت دوجانبه پایداری نسبتا بالایی از خود نشان داد. در سال ۲۰۲۲، خریدهای چین از کالاهای روسی به ارزش دلاری 4/43‌درصد افزایش یافت که این نتیجه هم به دلیل شرایط مطلوب برای صادرکنندگان روسی در قیمت‌های جهانی انرژی و کالاهای صنعتی و هم به دلیل افزایش حجم فیزیکی عرضه‌ها حاصل شد. به ویژه حجم فیزیکی خریدهای چین از منابع انرژی روسیه (نفت، زغال‌سنگ، گاز طبیعی) افزایش یافت، محصولات دریایی و کالاهای کشاورزی نیز رشد قابل ‌توجهی داشت.از سوی دیگر، صادرات چین به روسیه پس از کاهش مختصری در مارس تا می ۲۰۲۲ رشد مثبتی را با 8/12‌درصد نشان داد.
در سال ۲۰۲۳، حجم تجارت دوجانبه همچنان افزایش یافت، به ویژه به دلیل ورود فعال محصولات چینی به بازارهای روسیه که پیشتر در اختیار شرکت‌های غربی قرار داشتند. در نیمه اول سال، خریدهای روسیه از محصولات چینی به رکورد 1/78درصد افزایش یافت که این امر تا حدی به دلیل پایه محاسباتی نسبتا پایین برای دوره مشابه در سال ۲۰۲۲ بود. تولیدکنندگان چینی به طور قابل ‌توجهی موقعیت خود را در برخی بخش‌های بازار که قبلا توسعه نیافته بودند، از جمله خودرو، تجهیزات ساختمانی و جاده‌ای، انواع دیگر ماشین‌آلات و تجهیزات، قطعات و ابزار، دستگاه‌های الکترونیکی و لوازم برقی خانگی
تقویت کردند.
با این حال، در نیمه دوم سال، با پر شدن جایگاه‌های خالی در بازار روسیه، نرخ رشد ماهانه صادرات چین شروع به کاهش کرد. روند ضعیف شدن نرخ ارز روبل که از تابستان ۲۰۲۳ شدت گرفت، تاثیر محدودکننده‌ای بر این روند داشت. با این وجود در طول سال، شاخص‌های کلی صادرات چین به روسیه در سطح نسبتا بالایی باقی ماندند.
شاخص‌های ارزشی صادرات روسیه به چین در سال ۲۰۲۳ همچنان به رشد ادامه داد، اما نرخ آن در مقایسه با سال ۲۰۲۲ به 7/12درصد کاهش یافت. دلیل اصلی کاهش این بود که شرایط قیمتی، به ‌ویژه برای محصولات انرژی، برای صادرکنندگان روسی به اندازه سال ۲۰۲۲ مساعد نبود. رشد مثبت تجارت به دلیل افزایش حجم فیزیکی کالاهای عرضه شده به دست آمد. به ‌ویژه در سال ۲۰۲۳، چین ۱۰۷میلیون تن نفت و ۱۰۲‌میلیون تن زغال‌سنگ از روسیه وارد کرد و حجم واردات را به ترتیب ۲۴درصد و ۵۲درصد افزایش داد.
در همین حال، حجم خرید گاز خط لوله روسیه توسط چین 5/1برابر افزایش یافت و به 7/22میلیارد متر مکعب رسید و واردات LNG (گاز طبیعی مایع) روسیه نیز ۲۳‌درصد رشد کرد و به ۸‌میلیون تن رسید. خرید محصولات کشاورزی روسیه توسط چین به ‌سرعت افزایش یافت. از نظر ارزشی، حجم واردات محصولات کشاورزی روسیه در سال ۲۰۲۳ حدود 8/8‌میلیارد دلار برآورد شده است که ۴۴‌درصد افزایش نشان می‌دهد. این گروه کالایی بیشتر شامل ماهی و غذاهای دریایی و روغن‌های گیاهی بود که ارزش آنها به ترتیب 89/2‌میلیارد دلار و 58/2‌میلیارد دلار بود. در عین حال حجم خرید غلات روسیه (به‌ ویژه جو، ذرت و گندم سیاه) نیز 5/275‌درصد افزایش یافت که ارزش پولی آن ۳۲۰میلیون دلار برآورد شد. به طور کلی، طبق گزارش سازمان نظارت بر کشاورزی روسیه صادرات محصولات کشاورزی روسیه به چین تقریبا دو برابر شد و از 87/2‌میلیون تن در سال ۲۰۲۲ به 4/5میلیون تن در سال ۲۰۲۳ رسید.
با در نظر گرفتن سهم این کشورها در ساختار تجارت خارجی یکدیگر، می‌توان گفت طی سه سال گذشته اهمیت روابط تجاری دوجانبه برای هر دو کشور، روسیه و چین، به ‌طور قابل‌ توجهی افزایش یافته است.
طی دو سال گذشته، چین به ‌طور مطلق رهبر اصلی در میان شرکای تجاری روسیه در هر دو جهت صادرات و واردات بوده است. تا پایان سال ۲۰۲۳، حدود 7/45‌درصد از صادرات نفت روسیه، حدود ۴۸درصد از زغال‌سنگ، ۲۳‌درصد از گاز خط لوله و بیش از ۲۴‌درصد از LNG روسیه به چین اختصاص داشت. در زمینه واردات، به ‌ویژه ماشین‌آلات و محصولات فنی، تقریبا تنها گزینه برای روسیه، تامین محصولات از چین بود. باید اشاره کرد که سهم واقعی حضور چین در بازار روسیه بیشتر از آماری است که توسط گمرک چین گزارش شده است. در سال ۲۰۲۳، نرخ رشد بسیار بالای صادرات چین به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و برخی کشورهای آسیای مرکزی مشاهده شد. به‌طور خاص، صادرات چین به قزاقستان 8/52‌درصد، به قرقیزستان ۲۹‌درصد، به بلاروس 9/79‌درصد، به ازبکستان 2/67‌درصد و به تاجیکستان 4/68‌درصد رشد کرد. در این راستا می‌توان فرض کرد بخش قابل ‌توجهی از کالاهای چینی از طریق این کشورها به روسیه مجددا صادر شده‌اند.
در سال ۲۰۲۳، روسیه موفق شد از آلمان پیشی بگیرد و به بزرگ‌ترین شریک تجاری چین در اروپا تبدیل شود. این موفقیت به ‌ویژه به دلیل افزایش صادرات انرژی به چین به دست آمد. برای اولین بار از سال ۲۰۱۸، روسیه از عربستان سعودی پیشی گرفت و با سهم ۲۰‌درصدی از کل واردات انرژی چین، به بزرگ‌ترین تامین‌کننده نفت چین تبدیل شد. روسیه با سهم ۲۱‌درصدی دومین تامین‌کننده بزرگ زغال‌سنگ پس از اندونزی و با سهم بیش از ۱۱‌درصد از واردات LNG چین نیز بود.
افزایش سریع حجم همکاری‌های دوجانبه در حوزه اقتصادی و دستیابی به هدف تعیین شده برای حجم سالانه تجارت دوجانبه به میزان ۲۰۰میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۴، موضوع تهیه برنامه‌ای برای توسعه بیشتر همکاری‌های تجاری و اقتصادی را در دستور کار قرار داده است.
با ارزیابی وضعیت کنونی و روندهای توسعه همکاری‌های تجاری و اقتصادی بین روسیه و چین، باید توجه داشت که رشد سریع پارامترهای کمی آن همچنان به ‌صورت گسترده است. هنوز هیچ تغییر کیفی در ساختار کالایی تجارت متقابل که شکل اصلی تبادل اقتصادی بوده، رخ نداده است. روسیه هرچند در مقادیر بیشتر، همچنان به‌ عنوان تامین‌کننده انرژی و مواد خام، فلزات، کودها و چوب عمل می‌کند که اخیرا برخی از محصولات کشاورزی نیز به آن اضافه شده است. در مقابل، چین حضور خود را در بازار روسیه در طیف گسترده‌ای از محصولات مهندسی مکانیکی و کالاهای مصرفی گسترش داده است. تغییر سریع جهت‌گیری روسیه به ‌سوی شرق به دلیل ساختار بخش‌های اقتصادی دو کشور، قادر به تغییر ریشه‌ای وضعیت نیست. چنین مدلی از تعامل، توسعه پایدار و پیش‌رونده همکاری دوجانبه را تضمین نمی‌کند و نمی‌تواند از آن در برابر نوسانات محافظت کند، زیرا دینامیک هزینه‌های صادراتی روسیه به ‌شدت به وضعیت قیمتی در بازار جهانی وابسته است، در حالی که دینامیک عرضه چینی‌ها به اندازه تقاضای تولیدی و مصرفی روسیه بستگی دارد.
علاوه بر این، در میان عوامل اضافی و غیرقابل پیش‌بینی که بر وضعیت همکاری روسیه و چین در حوزه اقتصادی تاثیر می‌گذارند، باید به وضعیت تنش‌های بین‌المللی و فشار تحریم‌های غرب بر مسکو و پکن اشاره کرد. در سال ۲۰۲۲، واکنش به تحریم‌های بی‌سابقه غرب علیه سیستم مالی و بانکی روسیه، کاهش سرعت استفاده از دلار در روابط تجاری دوجانبه بود. در مارس ۲۰۲۴، سهم تسویه‌حساب‌ها با ارزهای ملی، به‌ویژه یوآن چین، به حدود ۹۲ درصد رسید.
در عین حال، در پایان سال ۲۰۲۳، ایالات‌متحده و شرکای غربی آن بار دیگر رژیم تحریم‌های ضدروسی را تشدید کردند و به موسسات مالی و شرکت‌های چینی هشدار دادند که در صورت ادامه تامین کالاهای دو منظوره به روسیه، ممکن است با گسترش تحریم‌های ثانویه مواجه شوند. اگرچه چین رسما مخالفت خود را با دخالت خارجی در مبادلات تجاری و اقتصادی «عادی» با روسیه اعلام کرده بود، در عمل از ابتدای سال ‌۲۰۲۴، بانک‌های چینی الزامات رعایت مقررات خود را افزایش دادند و در برخی موارد حتی به‌طور کامل از ارائه خدمات به شرکت‌های روسی خودداری کردند.
مشکلات پیش‌آمده تاثیر محسوسی بر دینامیک تجارت دوجانبه داشت، به ‌ویژه در زمینه صادرات چین. در سه ‌ماهه اول ۲۰۲۴، شاخص‌های حجم مبادلات تجاری روسیه و چین همچنان به رشد مثبت خود ادامه داد، اما سرعت آن به‌ طور قابل‌ توجهی کاهش یافت. حجم کل تجارت تنها 2/5درصد افزایش یافت، در حالی که صادرات چین به روسیه تنها 6/2‌درصد رشد داشت. به‌ ویژه در ماه مارس، صادرات چین به روسیه 6/15‌درصد کاهش یافت که این کمترین میزان در کل دوره
۲۰۲۱-۲۰۲۳ بود.
در شرایط کنونی، احتمال تغییر و تعدیل روابط تجاری و اقتصادی دوجانبه به ‌شدت افزایش یافته که ضرورت بررسی کارشناسانه و توسعه عملی سازوکارها و اشکال جدید همکاری‌های بلندمدت را بیشتر برجسته می‌کند.