روایتی از «نور و روشنایی» در قلب یزد

نادر نینوایی- موزه نور و روشنایی شهر یزد به سبب معماری خیره‌کننده و گچ‌بری‌های عمارت تاریخی‌اش یکی از آن جاذبه‌هایی است که در سفر به شهر بادگیرها، نباید فرصت بازدید از آن را از دست بدهید. لوسترهای فاخر و آینه‌های قدیمی در گوشه و کنار موزه، هر یک روایتی از هنر و تاریخ معاصرند.
این موزه که بنای عمارت آن در فهرست آثار ملی هم به ثبت رسیده است، همچنین مجموعه‌‌ای از سکه‌‌ها و اشیای تاریخی، در و پنجره‌های ارسی‌کاری شده و برخی آثار ارزشمند کلکسیون‌داران عصر پهلوی را در خود جای داده است. در خصوص وجه تسمیه نام موزه نور و روشنایی باید گفت، این موزه روایتگر تاریخ نور و روشنایی از دوران پیش از تاریخ تا دوران معاصر است. اشیای موزه متناسب با نام موزه انتخاب شده‌اند و هریک به نوعی راوی جنبه‌های نمادین یا کاربردی مرتبط با نور و روشنایی هستند و می‌توان تصاویر، خورشید، ماه و ستاره را روی بسیاری از اشیای به نمایش در آمده، مشاهده کرد.

تاریخچه و معماری بنا
بنای عمارت در سال 1329 ساخته شده است و ساختمان کنونی موزه، کاربری اداری داشته است. بعدها و در اوایل دهه 50 گروهی معمار از تهران به سرپرستی «عبدالکریم نویدتهرانی»، معمار چیره‌دست دوران معاصر، راهی یزد شده و کار آذین‌بندی فضای داخلی بنا و گچ‌بری‌ها و آینه‌کاری‌های آن را به انجام می‌رسانند. پس از این بنای عمارت به محلی برای پذیرایی از مهمانان ویژه «رضا صراف‌زاده‌یزدی»، مالک بنا و نماینده وقت مجلس شورای ملی، تبدیل می‌شود. اینطور روایت شده که صراف‌زاده‌یزدی در زمانی که از مجلس راهی یزد می‌شده، در همین عمارت ساکن بوده است.
در حیاط خانه، استخری قرار داشته و البته یک کوشک که فضایی مسقف و با دیوارهای باز و بدون در بوده، ظاهر حیاط را مزین کرده است. در داخل ساختمان اتاق‌های تو‌درتو که با نام اندرونی شناخته می‌شوند، در کنار یکدیگر ردیف شده‌اند. راهرویی هم اندرونی را از قسمت‌های پذیرایی جدا می‌کند. معماری بخش پذیرایی با گچ‌بری‌ها و آینه‌کاری‌هایی که با اوج هنرمندی کار شده‌اند، نمودی از شکوه معماری ایرانی در دهه50 شمسی هستند؛ این هنر البته میراثی است که از گذشتگان باقی‌مانده و با گذر زمان به شکوفایی رسیده است. در خصوص سرانجام این خانه تاریخی هم باید گفت پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال 1358 بنای مذکور مصادره می‌شود و امروز هم بنیاد مستضعفان بنای این عمارت تاریخی را تبدیل به موزه نور و روشنایی کرده است.
قدیمی‌ترین اشیای موزه
قدیمی‌ترین اشیای به نمایش درآمده در موزه نور و روشنایی، دو کاسه سفالی بوده که مربوط به فرهنگ‌های جنوب‌غرب ایران و دوره مس سنگی هستند. خطوط مواج روی کاسه‌ها، تداعی‌کننده موج آب است؛ آبی که در باورهای پیشینیان نماد روشنایی و انعکاس‌دهنده نور است و انسان‌ها پیش از اختراع آینه با نگریستن در آن، به تصوری از شکل و شمایل خود می‌رسیدند.
در این موزه همچنین آینه‌های برنزی 3هزار ساله هم ازجمله اشیای کهن به نمایش درآمده محسوب می‌شوند که با استناد به نظرات باستان‌شناسان به نظر می‌رسد مربوط به فرهنگ‌های غرب کشور و دوران مادها هستند. این صفحات برنزی و صیقلی که باید آنها را نسل اول آینه‌ها دانست، امروز به سبب عوامل ناشی از گذر زمان، اکسایش و فرسودگی پیدا کرده و لایه‌ای از زنگار روی‌شان نشسته است. با این همه هنوز هم با نگاه کردن به این آثار می‌توان تصور کرد که روزگاری دختری جوان یا مردی اشرافی به این آینه‌ها نظر انداخته و خود را برای شرکت در جشنی باستانی پیرایش می‌کرده است.
روی دسته یکی از آینه‌ها تصاویر جانورانی نظیر روباه، کل، گوزن و اسب نقش‌پردازی شده است و همچنین می‌توان تصاویر نمادهای گذشتگان را بر حواشی یکی دیگر از آینه‌های این بخش دید.
پیه‌سوزی از جنس سفال لعابدار و البته قمقمه‌ای سفالی و پیکرک مانند که قدمت آن دوهزار و 500سال برآورد شده و روی آن تصویر خورشید نقش بسته است، از دیگر اشیای جالب توجه موزه نور و روشنایی هستند.
شیء دیگر موزه نور و روشنایی وسیله‌ای است که در گذشته برای روشن کردن آتش از آن استفاده می‌شده و «پیفه» نام دارد. گفته شده در گذشته قارچ‌های تنه درختان را که قابلیت اشتعال دارند در پیفه ریخته و آتش برمی‌افروختند.
آینه‌ها و نشان‌های موزه
در بخشی دیگر از موزه نور و روشنایی آینه‌های قدیمی به نمایش گذاشته شده‌اند که بعضی از آنها مربوط به عقد و ازدواج بوده است. جالب است بدانید که در گذشته استفاده از آینه آداب‌ورسوم خاص خودش را داشته و مثلا دعای نگاه کردن در آینه، دعای شانه کردن موها و دعای سرمه کشیدن خوانده می‌شده است.

حواشی یکی از آینه‌های موزه نور و روشنایی مزین به دعای نگاه کردن در آینه است. در حاشیه برخی آینه‌های قدیمی این موزه نیز می‌توان اشعار زیبای حافظ و دعای جوشن‌کبیر را که با خط خوش نگاشته شده است، مشاهده کرد.
یکی دیگر از اشیای به نمایش در آمده در موزه نور و روشنایی، نشان‌های همایونی است؛ نشان‌هایی با شکلی شبیه به خورشید و ستاره که به سبب تصویر نقش شده، انتخاب آنها برای نمایش در موزه، بی‌تناسب با نام موزه نیست.
این نشان‌ها در عصر قاجار با نام نشان شیرو خورشید شناخته می‌شدند.
در دوره پهلوی اما ضمن حفظ تصویر شیر و خورشید در وسط آنها، به نام «نشان همایونی» تغییر نام یافتند.

نشان‌های مذکور در زمان پهلوی از سوی شخص شاه به افرادی در سطوح مختلف به عنوان پاداش خدمتی که انجام داده بودند، اعطا می‌شد. آنطور که کارشناس موزه می‌گوید «شیر و خورشید» در باورهای ایرانی نماد خوش‌شانسی است و در مقابل «قمر در عقرب» که نماد بدشانسی محسوب می‌شود، قرار می‌گیرد و بنابراین می‌توان ساخت این نشان را الهام گرفته از اساطیر باستانی ایرانیان دانست.
نشان‌های همایونی که در موزه روشنایی به نمایش در آمده‌اند، نقره بوده و تصویر شیر و خورشید در وسط آنها میناکاری شده است و کار ساخت آنها را کارگاهی در فرانسه به نام کارگاه «آرتوس برتراند» انجام داده است.
از دیگر نشان‌های به نمایش درآمده در موزه نور و روشنایی، مدال ذوالفقار است که این مدال هم در همان کارگاه فرانسوی تولید می‌شده و می‌توان دوشمشیر دوشاخه را که با ظرافت تمام ساخته شده‌اند، روی آنها دید.

در این موزه همچنین اشیایی نظیر لوسترهای اروپایی بزرگ، در و پنجره‌های ارسی‌کاری شده و مزین به شیشه‌های رنگی و آینه‌های منقوش به تصاویر مختلفی ازجمله تصاویر مرتبط با آیین زرتشت قرار دارد که تماشای آنها خالی از لطف نیست. در نهایت اما آنچه بیش از هر چیز در مورد موزه نور و روشنایی نگاه بیننده را به خود معطوف می‌کند گچ‌بری‌ها و آینه‌کاری‌های دیوارها و سقف هستند که بی‌شک هر بیننده عاشق میراث فرهنگی را به وجد می‌آورد.