رشد نرخ ارز از دولت هاشمی تا دولت رییسی

نرخ ارز هر کشوری و از جمله ایران دارای حداقل سه کارکرد عمده است که منجر به تبدیل آن به یک ابرقیمت در فضای اقتصاد ایران شده است. اولین کارکرد ارز به برقراری رابطه تجاری با کشورهای دیگر اشاره دارد که از طریق صادرات محصولات، ارزهای جهان‌روا نظیر دلار وارد اقتصاد می‌شود و برای واردات کالاها و خدمات مورد نیاز صرف می‌شود. بر این اساس و در تعادل عرضه ارزهای صادراتی و تقاضا برای ارزهای وارداتی قیمت دلار مشخص می‌شود. کارکرد دومی که ارز دارد به عنوان یک دارایی محسوب می‌شود و آحاد اقتصادی از آن برای سرمایه‌گذاری یا پوشش ریسک‌های ناشی از نوسانات نرخ ارز استفاده می‌کنند که این نیز به عنوان یک عامل در جهت فشار به منابع ارزی کشور و افزایش قیمت ارز عمل می‌کند و در نهایت عامل سومی که نوسانات نرخ ارز را در اقتصاد کشور تعیین می‌کند، توجه به نقش ارز به عنوان متغیر اقتصاد کلان است که نشانگر وضعیت اقتصادی و سیاسی کشور بوده و در سریع‌ترین زمان ممکن اثر تحولات سیاسی و بین‌المللی در آن منعکس می‌شود. در این میان یک متغیر وجود دارد که همواره اثرگذاری بسیار بالایی بر نرخ ارز داشته و می‌تواند سه اثر یادشده را کمرنگ کند و آن دسترسی به درآمدهای ارزی نفتی است که دولت‌ها همواره از آن برای سرکوب نرخ ارز استفاده کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این متغیر نوسان بسیار بالای آن است، به نحوی که در برخی از بازه‌های زمانی نظیر سال‌های اواسط دهه‌۸۰ به بعد درآمدهای ارزی نفتی کشور افزایش شدیدی داشته و بعضا به بیش از ۱۰۰‌میلیارد دلار در سال هم رسیده است، اما در برخی زمان‌ها نظیر برخی از سال‌های اواخر دهه‌۹۰ این عدد به کمتر از ۱۰‌میلیارد دلار کاهش یافته است، بنابراین مستقل از صحیح یا غلط بودن استفاده از دلارهای نفتی برای سرکوب نرخ ارز که موضوع این نوشته نیست، باید توجه داشته باشیم که میزان دسترسی دولت‌ها به درآمدهای نفتی متفاوت بوده و با توجه به سیاست‌های سرکوب ارزی که در عمده سال‌ها وجود داشته، بخش قابل توجهی از تفاوت میزان رشد نرخ ارز در دولت‌های مختلف ناشی از این تغییرات درآمدهای ارزی بوده است. با این توضیحات همانطور که در نمودار مشاهده می‌شود میزان رشد سالانه نرخ ارز در دوره مرحوم هاشمی برابر ۱۹درصد بوده که در دولت اصلاحات به ۸درصد کاهش یافته، اما در ادامه روند افزایشی داشته و در دولت محمود احمدی‌نژاد با رشد ۱۷درصدی سالانه همراه بوده است. متوسط سالانه نرخ رشد ارز در دولت‌های روحانی و شهید رییسی هم به ترتیب برابر ۳۰ و ۳۲‌درصد بوده است. نکته بسیار مهم که از تحلیل این نرخ‌های رشد متفاوت مشاهده می‌شود به نقش کاملا برجسته درآمدهای نفتی مربوط بوده که در سال‌های اخیر و با اعمال تحریم‌های ظالمانه میزان رشد سالانه نرخ ارز افزایش چشمگیری داشته است.