رد پای پوتین و اردوغان در غرب آفریقا

محمدرضا ستاری- از زمانی که از سال 2020 منطقه غرب و ساحل آفریقا درگیر سلسله‌ کودتاهای مختلف در کشورهایی نظیر گینه، مالی، بورکینافاسو، نیجر، بنین و برخی دیگر از کشورها شد، میان قدرت‌های خارجی در این منطقه نوعی جنگ نیابتی گسترده کلید خورده است؛ جنگی که البته هر چند وسیع و جدی است، اما به صورت چراغ خاموش و در سایه تحولاتی مانند جنگ اوکراین و جنگ غزه قرار گرفته است.
در همین رابطه در تازه‌ترین تحول صورت گرفته در منطقه تینزاواتن در شمال مالی که به دلیل معادن طلا و ذخایر اورانیوم معروف است، درگیری‌های شدیدی صورت گرفت که ردپای جنگ اوکراین و روسیه در آنجا نمایان شد چراکه در این درگیری ادعا شده سازمان اطلاعات اوکراین به شورشیان این منطقه کمک کرده تا به نیروهای دولتی مالی که تحت حمایت روسیه قرار دارند، حمله کنند.
لازم به ذکر است در طول سه سال گذشته که شاهد دومینوی کودتا در غرب و مرکز آفریقا بوده‌ایم، کشورهایی که درگیر کودتا شده‌اند از مدار فرانسه و آمریکا خارج شده و به هم‌پیمانان نزدیک روسیه تبدیل شده‌اند، به طوری که اکنون گروه واگنر به شدت در کشورهایی نظیر بورکینافاسو، نیجر و مالی نفوذ داشته و به صورت قابل ‌توجهی حضور آمریکا و فرانسه را در این کشورها تضعیف کرده است. در واقع وقتی در شهریور سال گذشته یک پیمان سه‌جانبه میان این کشورها با کمک روسیه ایجاد شد، این قضیه دقیقا نشان‌دهنده ایجاد جبهه جدیدی از جنگ نیابتی میان روسیه و غرب در آفریقا تلقی می‌شود.
گسترش واگنر در غرب آفریقا
طبق گزارشی که در این خصوص المانیتور منتشر کرده در حال حاضر با توجه به جنگ اوکراین و تحریم‌های گسترده علیه روسیه، منابع درآمد جایگزین برای مسکو بسیار مهم است. به همین دلیل از آنجا که غرب آفریقا سرشار از منابع طبیعی و زیرزمینی غنی است، روس‌ها در طول 6سال گذشته یک استراتژی موفق را برای کنترل این منابع اتخاذ کرده‌اند و با حمایت از کودتاهای نظامی در این کشورها توانسته‌اند نفوذی بی‌سابقه بر دولت‌های برآمده از کودتا پیدا کنند. به عنوان مثال مالی و بورکینافاسو که به ترتیب چهارمین و پنجمین صادرکنندگان طلا در جهان بوده‌اند و مالی که دومین صادر‌کننده بزرگ اورانیوم به فرانسه است طی سال‌های اخیر نه‌تنها به روسیه نزدیک شده بلکه تبدیل به متحدان مسکو شده‌اند.
در چنین شرایطی پس از کودتا در مالی، فرانسه مجبور شد علاوه بر قطع کمک‌های اقتصادی به این کشور، نیروهای نظامی خود را از مالی خارج کند. بلافاصله بعد از این ماجرا بود که بورکینافاسو در سال گذشته میلادی معافیت‌ها و امتیازات مالیاتی و اقتصادی را برای شرکت‌های فرانسوی لغو و نیجر نیز مجوز شرکت Orano جهت بهره‌برداری از معدن بزرگ اورانیوم در این کشور را باطل کرد. سپس دولت نظامی مالی نه‌تنها قراردادی مهم با روسیه جهت ساخت یک پالایشگاه طلا امضا کرد، بلکه نیروهای نزدیک به روسیه عملا کنترل معادل طلا در جنوب این کشور را به دست گرفتند.
در همین رابطه است که یک گزارش تحقیقی موسوم به طلای خون، اعلام کرده که گروه واگنر توانسته از زمان حمله روسیه به اوکراین، دست‌کم 5/2‌میلیارد ‌دلار از طلای آفریقا درآمد کسب کند.
کاهش نفوذ آمریکا
در این میان کاهش نفوذ آمریکا و فرانسه در غرب آفریقا که با کمبود اطلاعات آنها همزمان شده، نه‌تنها باعث شده کنترل نظامی واشنگتن و پاریس در منطقه کاهش یابد، بلکه سبب شده تسلط نیروهای روسیه و همچنین رشد حضور نظامی ترکیه باعث نگرانی‌های شدید غرب در این تقابل ژئوپلیتیکی شود.
این مساله زمانی اهمیت می‌یابد که بدانیم براساس شاخص جهانی تروریسم از موسسه اقتصاد و صلح، 7 مورد از 10 حمله تروریستی خونین در سال 2023 توسط داعش و القاعده در چهار کشور غرب آفریقا یعنی بورکینافاسو، مالی، نیجر و نیجریه انجام شده است، به طوری که در سال 2023 نزدیک به 4‌هزار مورد مرگ ناشی از تروریسم در غرب آفریقا یا 47‌درصد از کل مرگ‌و‌میر جهانی ثبت شده است.
برخی کارشناسان معتقدند که افزایش خشونت در منطقه تا حدی به نوسانات سیاست واشنگتن در قبال تروریسم در آفریقا پس از کشتن چهار سرباز این کشور توسط داعش در نیجر در سال 2017 نسبت داده می‌شود. با این حال برخی دیگر از تحلیلگران معتقدند شکست کشورهای آفریقایی در مقابله با داعش و القاعده از نظر مذهبی و ایدئولوژیک، ناکافی بودن نهادهای امنیتی آنها و نیز نتیجه‌بخش نبودن حضور سربازان آمریکایی به عنوان مربی و مشاور در این کشورها به ظهور القاعده و داعش در غرب و مرکز آفریقا کمک کرده است. علاوه بر این سیاست واشنگتن مبنی بر عدم اجازه به دولت‌های محلی برای به‌کارگیری هواپیماهای بدون سرنشین خود، مشکلی در روابط واشنگتن با کشورهای آفریقایی
بوده است.
پهپادهای ترکیه روی صحنه می‌روند
در چنین وضعیتی سلسله‌ کودتاها در غرب و مرکز آفریقا که به نفوذ روسیه در این منطقه کمک کرده، همراه شده با رشد صادرات پهپادهای ترکیه به کشورهای درگیر کودتا که خود عامل مهمی برای تغییر قواعد بازی در منطقه بوده است. در واقع ترکیه با نوعی دیپلماسی خاص توانسته اکنون بخشی از خلاء نظامی به جا مانده از ایالات‌متحده و فرانسه را در این قاره پر کند. این امر در حالی صورت گرفته که حضور نظامی ترکیه در کشورهای غرب آفریقا این بار در همسویی با منافع روسیه است؛ در شرایطی که مسکو و آنکارا در کشورهای دیگر نظیر لیبی، سوریه و اوکراین با یکدیگر به رقابت می‌پردازند. به عنوان مثال پهپادهای رزمی شرکت ترکیه‌ای بایکار اکنون تبدیل به بخش مهمی از زرادخانه تسلیحاتی کشورهای اتحاد ساحل شده‌اند که همگی مورد حمایت مستقیم روسیه قرار دارند.
به همین دلیل است که وابستگی متقابل اقتصادی میان ترکیه و روسیه و سیاست آنکارا مبنی بر تغییر تعاملات با قدرت‌های بزرگ بسته به برنامه‌های آنها در مناطق خاص توضیح می‌دهد که چرا ترکیه و روسیه امروز در غرب آفریقا همسو هستند، یعنی در حالی که ترکیه در جنگ اوکراین با آمریکا همکاری می‌کند، در سیاستی پاندولی همراه با روسیه در حال حمایت از ارتش مالی است.
سیگنال‌های درگیری خونین
در همین رابطه انتشار ده‌ها ویدئو که درگیری‌ها در تینزاواتن که اواخر جولای در رسانه‌های اجتماعی منتشر شد نشان‌دهنده عمق بحران در منطقه غرب و ساحل آفریقاست. به گفته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، منطقه تینزاواتن که در مجاورت مرز با الجزایر قرار دارد، دارای معادن طلا و همچنین ذخایر اورانیوم است. این منطقه اکنون توسط شورشیان محلی طوارق اداره می‌شود که قصد دارند منطقه وسیعی از مرکز مالی تا مرز الجزایر در شمال را تحت کنترل خود درآورند و همزمان با نیروهای دولتی مورد حمایت مسکو نیز در حال نبرد هستند.
در این جنگ شورشیان طوارق به نیروهای مشترک مالی و واگنر حمله کرده‌اند و بیش از 80 عضو گروه واگنر را به قتل رساندند. سپس همانطور که عطا آگ محمد، معاون رییس روابط خارجی این گروه به المانیتور توضیح داده، طی سه روز درگیری، آنها توانسته‌اند نیروهای دولتی و واگنر را در کمین دیگری گرفتار کرده و به آنها ضربات مهمی وارد کنند.
این مساله سبب شده تا جنگ در تینزاواتن به یک بحران دیپلماتیک دامن بزند زیرا روزنامه کی‌یف پست عکسی از شورشیان طوارق منتشر کرد که پرچم اوکراین را در دست داشتند و سخنگوی اطلاعات ارتش اوکراین نیز به صورت کنایه‌آمیز اعلام کرده بود نیروهای طوارق اطلاعات لازم را علیه نیروهای روسیه دریافت کرده‌اند؛ امری که باعث شد نه‌تنها وزارت خارجه سنگال سفیر اوکراین را احضار کند، بلکه دولت بورکینافاسو که با پهپادهای ترکیه‌ای به نیروهای طوارق حمله کرده است، به همراه مالی و نیجر روابط دیپلماتیک خود با اوکراین را قطع کرد.تمامی این موارد نشان می‌دهد که چگونه سرریز بحران ناشی از جنگ اوکراین به سایر مناطق جهان که اتفاقا از بی‌ثباتی رنج می‌برند سرایت کرده و حالا که روسیه به متحدی نزدیک برای کشورهای اتحاد ساحل تبدیل شده، کشورهای غربی از جمله فرانسه با حمایت از شبه‌نظامیان به جنگ نیابتی با آنها روی آورده‌اند.
مساله مهم دیگر این است که در چنین درگیری‌هایی دو کشور رقیب که در سایر نقاط به تقابل با هم می‌پردازند، ممکن است در جایی دیگر با یکدیگر به همگرایی برسند، مانند ترکیه و روسیه که با وجود رقابت‌هایی که در سوریه، لیبی و حتی سودان دارند، حالا در منطقه غرب و ساحل با هم همسو هستند. در همین رابطه است که کارشناسان معتقدند نتیجه چنین وضعیتی ممکن است به دومینویی از بحران‌ها تبدیل شود چراکه در همین منطقه غرب و ساحل آفریقا در حالی کودتاهای متوالی و جنگ نیابتی در جریان است که از سودان گرفته تا لیبی و سومالی، نیجریه و اتیوپی جنگ داخلی در جریان بوده که از غرب تا شرق و شمال آفریقا را تبدیل به کانون بحران کرده است.