28 - 10 - 2019
رانت موجب مقاومت در برابر اصلاحات ساختاری می‌شود
گفت‌و‌گو با الیاس حضرتی نماینده مردم تهران و رییس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی در شرایطی صورت گرفت که اقتصاد به دغدغه مهم افکار عمومی تبدیل شده و «چه خواهد شد» سوال تکراری این روزهاست. حضرتی اما در کافه‌خبر خبرآنلاین تاکید کرد: حالا بازار ارز در ثباتی نسبی است و آهنگ رشد تورم نسبت به گذشته کندتر شده است. این سیاستمدار ایرانی که سال‌هاست در عرصه رسانه نیز حضور دارد معتقد است نشانه‌های فروکش بحران آشکار شده و اتفاقا تصمیم ترامپ برای تحریم نفتی موقعیت ویژه‌ای را پیش روی اقتصاد ایران قرار داده است. مشروح گفت‌و‌گو با الیاس حضرتی پیش رو است.
پیش از آنکه وارد بحث اصلی شوم، بفرمایید شرایط اقتصادی ایران امسال سخت‌تر است یا سال گذشته؟
شرایط اقتصادی امسال نسبت به سال گذشته از جهاتی کمی بهتر شده و از جهاتی کمی سخت‌تر. در حال حاضر تلاطم و فشار روانی در بازار ارز وجود ندارد و عموم مردم، صادر‌کننده و وارد‌کننده و تولید‌کننده و… از ثبات و آرامشی که در بازار، خصوصا بازار ارز است، بهره برده‌اند.
دوم اینکه سرعت رشد تورم کاهش یافته، در عین حال تولید رشدی را آغاز کرده و تولیدکنندگان از بابت قیمت ارز و بحث فروش محصولات‌شان نسبتا احساس رضایت دارند.
در کنار این سه اتفاق، صادرات سر و سامانی یافته و در بخش‌هایی مانند درآمدهای مالیاتی، در نیمه اول سال رشد نسبتا چشمگیری حاصل شده است. وضعیت بازار مالی و بورس نیز تصویری نسبتا خوب را نشان می‌دهد.
اما در شرایط کنونی همچنان با مشکلات اساسی روبه‌رو هستیم که فهرست‌وار اشاره می‌شود. اول اینکه فشار معیشتی بر دوش مردم کم نشده و همچنان اقشار محروم، مستضعف، حقوق‌بگیران ثابت و تک‌درآمدی‌ها با مشکل مواجه هستند.مشکل نقدینگی در بخش‌های تولیدی همچنان مشکل اساسی است به خصوص در بخش سرمایه در گردش. مهم‌تر از همه اینها، به دلیل کاهش صادرات نفت در اثر تحریم، مشکل عدم تحقق بخش درآمدی بودجه و احتمال کسری در بخش درآمدها تا ۱۵۱ میلیارد تومان وجود دارد و چگونگی جبران این کسری، جزو سختی‌ها خواهد بود.
انتخابات مجلس در پیش است. با توجه به مشکلات اقتصادی کنونی و نوع عملکرد همکاران‌تان در مجلس، به رای‌آوری طیف خودتان چقدر امیدوارید؟
طیف اصلاح‌طلب به خاطر روحیه آزادگی و توان و اعتقاد به نقد قدرت همیشه مورد توجه و علاقه قشرهای مختلف جامعه بوده است. در تمام مراحل انتخابات، در شرایط معمولی و مساوی، هر زمان اصلاح‌طلب‌ها نیروهایشان از فیلترهای نظارتی عبور می‌کردند، اگر داوری منصف بازی را نظارت می‌کرد و طرف مقابل دوپینگ نمی‌کرد، برنده انتخابات اصلاح‌طلب‌ها بودند. این بار هم چیزی تغییر نکرده است. البته در یک ائتلاف، ائتلاف افراطیون برانداز خارج از کشور و افراطیون راست داخلی علیه اصلاح‌طلبان تبلیغات وحشتناکی کرده و می‌کنند ولی با این حال شانس اصلاح‌طلبان همچنان بالاست.
اما برخی تحلیل‌ها ناظر بر این است که مساله اقتصاد این بار شرایط متفاوتی را رقم می‌زند و ممکن است طیف نمایندگان را دستخوش تغییر کند. اتفاقا در حوزه اقتصادی، کشور در مسیر درستی قرار داشت و دولت آقای روحانی دستاوردهای اقتصادی خوبی را برای کشور رقم زد. فراموش نکنیم تورم سه سال پیاپی تک‌رقمی بود. سرمایه‌گذاری افزایش داشت و رشد اقتصادی و کاهش بیکاری و رشد صادرات نفتی و غیرنفتی همگی در سایه تلاش و حرکت در مسیر درست حاصل شد. امضای برجام هم در این راستا دستاوردهای اقتصادی مهمی را برای کشور داشت.اما به هر حال کارشکنی‌ها در مسیر برجام از داخل و خارج شروع شد و عده‌ای از داخل از روز اول با آن مخالفت علنی کردند. در خارج از کشور نیز رژیم صهیونیستی، عربستان، امارات و طیف تندرو جمهوریخواه در آمریکا به شدت مخالف برجام بودند تا اینکه تلاش داخلی‌ها و پیگیری صهیونیست‌ها منجر به به هم خوردن برجام با خروج آمریکا شد. آمریکا علاوه بر خروج از برجام، شدیدترین، بی‌سابقه‌ترین و هوشمندانه‌ترین تحریم‌ها را بر ایران اعمال کرد. این اتفاق به عنوان عامل خارجی بر اقتصاد ایران تاثیری اساسی گذاشت. هر چند دولت ضعف‌های اساسی در مدیریت اوضاع داشت ولی همین دولت در سال‌های ۹۲، ۹۳، ۹۴، ۹۵ و ۹۶ توفیقات خوبی داشت که نباید فراموش کرد.
برسیم به شرایط اقتصاد امروز. مسیر حرکت امروز اقتصاد را چطور ارزیابی می‌کنید؟
به هر حال اقتصاد ما وابسته به نفت است. صادرات نفت تا سال ۹۶ و اردیبهشت ۹۷ با مشکل خاصی روبه‌رو نبود اما از اردیبهشت سال گذشته که معافیت‌ها برداشته شد، صادرات نفت با مشکل روبه‌رو شد. اصرار دارم بگویم مشکل‌دار شد، نه اینکه قطع شد چرا که با وجود تمام تلاش‌هایی که صورت گرفت، صادرات نفت ما همچنان برقرار است و بی‌تردید قطع هم نخواهد شد. موضوع این است که ما با رقم‌های نسبتا پایینی صادرات می‌کنیم. طبیعی است وقتی صادرات نفت کم شود، درآمد ارزی ایران نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد و کاهش می‌یابد. از این رو است که امسال قطعا نسبت به سال قبل، از این جهت شرایط سخت‌تری در پیش داریم اما امیدوارم این داستان سرآغاز یک تحول و منشأ یک فرصت جدید شود تا به سمتی برویم که برای همیشه نفت را فراموش و برای اقتصاد بدون نفت برنامه‌ریزی کنیم.
ایران سال‌هاست در معرض تحریم است و سال‌هاست درباره نعمت تحریم می‌شنویم، فکر می‌کنم اینکه تحریم باعث شود اتفاق خوبی برای ما بیفتد، کمی تکراری است.
درست است اما این صحبت‌ها در حالی مطرح می‌شد که لوله‌های نفت پر بود و نفت صادر می‌شد. تا همین اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۷، ایران حدود دو میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه نفت صادر می‌کرد، نکته اینجاست که این درآمد شیرینی زیادی دارد و می‌تواند خیلی از سوراخ‌ها را پر کند، در نتیجه موجب تنبلی و کاهلی و عدم توجه به ظرفیت‌ها می‌شود. در عین حال سبب شده رانت وحشتناکی سرازیر کشور شود.این رانت‌ها فسادش فقط دزدی چند دلار نیست. زمینه را برای انفجار اساسی در زیربنای کشور ایجاد می‌کند. وقتی در ایران گازوییل لیتری سیصد تومان فروخته می‌شود و همین ماده سوختی در کشور همسایه ۱۵ هزار تومان در هر لیتر قیمت دارد، کسی به این فکر نمی‌افتد که سمت تکنولوژی «های‌تک» با ظرفیت بالا و مصرف سوخت بسیار کمتر و... برود چون گازوییل ارزان‌قیمت در دسترس همه هست اما چون دنیا از این نعمت که برای ما تبدیل به «نقمت» شده بی‌بهره است تمام هم و غم را در پیشرفت خلاصه کرده است.
نکته دیگر نحوه توزیع رانت است، ما در حال حاضر با بحران جدی قاچاق سوخت روبه‌رو هستیم اما آیا می‌شود باور کرد قاچاق سوخت با دبه و... صورت می‌گیرد؟ آیا با پدیده قاچاق سازمان یافته در این عرصه روبه‌رو هستیم؟
تمام موفقیت بشر در این خلاصه می‌شود که توانسته بر قوانین علمی احاطه پیدا کند. قانون فیزیک میگوید امکان ندارد بتوانید قانون ظروف مرتبطه را نادیده بگیرید. وقتی بنزین اینجا هزار تومان و در همسایگی ما، صد متر آن سوتر از مرز هست ۱۶ هزار تومان است، با توپ و تانک هم نمی‌توان در برابر قاچاق ایستاد. بخواهید یا نخواهید افراد در این شرایط آلوده می‌شوند، چون فاصله قیمتی خیلی بالاست و سود کلانی در قاچاق نهفته است. تجربه نشان داد حتی با اعدام‌های شدید هم قاچاق مواد مخدر متوقف نشد. وقتی با این فاصله قیمتی روبه‌رو هستید باید به سمت تنظیم فرمول‌ها بروید. این همان نکته‌ای است که سال‌هاست به دنبالش هستیم اما دولت جسارت و قاطعیت لازم را برای اجرایش پیدا نکرده و فرصت‌های فراوانی را از دست داده است. فکر می‌کنم سال ۱۳۹۴ که تورم نزولی بود، باید قیمت بنزین و سایر حامل‌های انرژی آزاد می‌شد. از سوی دیگر فاصله قیمتی ارز رسمی ۴۲۰۰ را تا ۱۲ هزار تومان ببینید و فساد ایجاد شده را رصد کنید. در این شرایط با هزار مصیبت کالای اساسی وارد کشور می‌شود اما بعد به جای اینکه کالا به دست مصرف‌کننده برسد، به صورت قاچاق از کشور خارج می‌شود. فاصله قیمتی بالاست. جالب است برخی موارد تحت‌عنوان صادرات این کار صورت می‌گیرد. اینها را گفتم تا تاکید کنم یک بار برای همیشه باید بحث قیمت حل شود. البته شرایط موجود امکانی خلق کرده که برخی تصمیمات اساسی را در همین شرایط می‌توان گرفت.
توضیحات شما درست بود اما پاسخ سوال من نبود، آیا قاچاق این چنینی و بهره‌مندی از این رانت عظیمی که اشاره می‌کنید، سازمان‌یافته است؟
وقتی در این ابعاد فاصله قیمتی ایجاد می‌شود، قاچاق هم می‌تواند هم سازمان‌یافته باشد و هم نباشد. وقتی جمع زیادی از مردم برای تامین نیاز اولیه خود به کولبری روی می‌آورند و کالای قاچاق می‌آورند، افرادی هم پیدا می‌شوند که این گروه را سازماندهی کنند. بالاخره نیاز به کار و درآمد اشخاص با سودجویی برخی تلاقی می‌کند تا از این طریق سودهای هنگفت ببرند.
اینجاست که معتقدم هم با قاچاق سازمان‌یافته روبه‌رو هستیم، هم سازمان نیافته و شخصی. اصلا نگاهی به وضعیت بازار ایران بیندازید، ورود بسیاری از کالاها ممنوع است اما به وفور در بازار داخلی یافت می‌شوند، علت چیست؟ اینها از کجا می‌آیند. واردات «ماینر» به عنوان مثال قانونی نداشت و گمرک ورود آن را نمی‌پذیرفت اما می‌بینید هزاران انبار پر است از این دستگاه‌ها. شاید برخی کولبری این کالا را بیاورند و برخی ته‌لنجی اما این حجم عظیم از کجا می‌آید؟
اینجاست که می‌گویم باید یک بار برای همیشه تکلیف قیمت را در اقتصاد ایران روشن کرد تا این انگیزه از میان برود. در شرایط فعلی اما ماجرای پول کثیف حاصل از این رانت موضوعی به شدت قابل بررسی است، اتفاقا در بسیاری از موارد همین رانت‌های عظیم زمینه را برای ایستادگی مقابل اصلاحات ساختاری فراهم می‌کند.درست است اما در این حوزه هم باید دقت کرد. پول کثیف معنا دارد. به بهانه مبارزه با پول کثیف، داستان دوتابعیتیها را مطرح کردند تا ایرانیان خارج از کشور برای سرمایه‌گذاری به ایران نیایند و وظیفه تاریخی خود را انجام ندهند. نمی‌دانم مصلحت چه بود اما قطعا کسانی که ماجرای دوتابعیتیها را مطرح کردند به عمق ماجرا فکر نکردند. داستان سر چهار نفر و پنج نفر نبود، اتفاقا ظرفیت سرمایه‌گذاری ایرانیان خارج از کشور بعد از برجام ایجاد شد. با این ماجرا آنها را ترساندند تا به ایران نیایند. این جو ایجاد شد که هر فرد دو تابعیتی به ایران بیاید و به جرم دو‌تابعیتی بودن دستگیر می‌شود. آنها عقب‌نشینی کردند و در داخل نیز سرمایه‌گذاران را داخل دره می‌اندازیم و طناب را قطع می‌کنیم. حالا چه باید کرد؟ مبارزه با پول کثیف آداب دارد. هم اصلاح قیمتی و هم پرهیز از تسویه‌حساب جناحی و از بین بردن موقعیت‌های تاریخی.مسلم است که فرصت‌های اقتصاد بدون نفت بیشتر است و باید از این فرصت تاریخی که ترامپ ایجاد کرده استفاده کنیم. در جلسه شورای امنیت ملی و سران سه قوه هم گفتم خدا زده تو سر ترامپ. ایشون کاری کرده و با همه درگیر است، ما از این فرصت باید بهره ببریم.
گفتید امسال سال سخت‌تری است، در این شرایط دشوار وضعیت را مناسب این تصمیم بزرگ و جراحی قیمتی می‌دانید؟
به نظرم فرصت خوبی است بالاخره باید ببینیم بدون نفت می‌توانیم زندگی کنیم یا نه. الان بزنگاه تصمیم‌گیری در مورد این داستان است. ما پتانسیل بالایی داریم. مثلا معادن، هفت درصد معادن جهان در کشور ماست. ۱۰ درصد از آن تا به حال اکتشاف شده است، این هم مربوط به زمانی است که وزارتخانه‌ای تخصصی با عنوان معادن و فلزات در حال فعالیت هستند. از سوی دیگر می‌توانیم به بحث گردشگری ورود کنیم. برخی می‌ترسند خانم‌هایی به ایران سفر کنند که حجاب‌شان ضعیف باشد اما تجربه ۴۰ سال نشان داده حجاب توریست‌ها از خیلی خانم‌های ایرانی که در خیابان تردد می‌کنند بهتر است. برخی شائبه و احتمال جاسوسی را مطرح می‌کنند که در این صورت بهتر است اصلا ما در دنیا زندگی نکنیم اگر بخواهیم این قدر محافظه‌کارانه ماجرا را ببینیم.من معتقدم تمیزترین توریست‌ها در جهان، علمی و تاریخی است. این افراد برای دیدن پاسارگاد و سعدیه و حافظ و فردوسی و امامزاده‌ها و بناهای تاریخی ما به ایران می‌آیند و باید مقدمات ورودشان را فراهم کنیم. با برگزاری نمایشگاه‌های دائمی در پنج قاره باید خودمان را معرفی کنیم تا مردم جهان با ما آشنا شوند.البته اینها الزاماتی دارد. باید جاده بسازیم، دستشویی و رستوران و هتل احداث کنیم و در کنار اینها فرهنگ عمومی مردم را اصلاح کنیم.می‌دانید حجم اشتغالزایی در این حوزه چقدر است؟ این طور می‌شود از نفت و رانت نفت دل کند. هر وقت تصمیم بگیریم دل بکنیم، باید یک سری افکارمان را اصلاح کنیم. برای سرمایه‌گذار داخلی و بخش خصوصی «امنیت»، «شخصیت» و «هویت» قائل شویم و واژه‌هایی چون سرمایه‌دار زالوصفت را فراموش کنیم. افسران نبرد جدید، نمایندگان بخش خصوصی هستند. البته بخش خصوصی باید تعریف شود نه اینکه هر کسی از مادرش قهر کرد بیاید بخواهد از صفر تا صد با وام بانکی فعالیتی را شروع کند. بخش خصوصی باید «هویت»، «هدف» و «تجربه» داشته باشد تا مورد حمایت و کمک قرار گیرد. در این شرایط اگر جایی به دلیل نوسانات اقتصادی ضرر کرد باید مورد حمایت قرار گیرد.
اینها الزامات اقتصاد بدون نفت است که اگر کشور تصمیم بگیرد، اجرایی می‌شود. علائمی هم ظاهر شده به عنوان مثال اصلاح ساختار بودجه، در بالاترین رده یعنی در جلسه سران سه قوه کلید خورده و لازم است به اختیار، نه به اجبار به سمت اقتصاد بدون نفت حرکت کنیم.
با توجه به وضعیت کنونی، قیمت ارز در ایران، سیگنال قیمت ارز، بدون صادرات نفت را به ما می‌دهد؟
نکته مهمی است. البته در شرایط عادی و بدون تحریم امکان کاهش بیشتر قیمت هم وجود دارد چرا که قدرت اقتصادی ایران بالاتر از این حرف‌هاست. ارز در حال حاضر ثبات پیدا کرده البته این اتفاق خود به خودی رخ نداد. ارز شاخص اصلی اقتصاد و مسائل روانی و سیاسی و... است و مانند دماسنج عمل می‌کند. تا جایی که من می‌دانم آقای همتی، با سی عملیات بازار را مهار کرد که تا کنون حدود سه عملیات آن اعلام شده و یکی بحث پوزهای خارج کشور بود. بررسی‌ها نشان می‌داد بیش از هزار دستگاه پوز در خارج کشور فعال بود و افراد به راحتی با استفاده از آن ریال جابه‌جا می‌کردند. از سوی دیگر دست به دست شدن چک‌ها خود بحرانی اساس بود. چک‌ها صدها دست می‌چرخید و برای اقتصاد بحران ایجاد می‌کرد. ممنوعیت واردات بدون انتقال ارز نیز یکی دیگر از این اقدامات بود به طوری که وقتی آقای همتی خبردار شد که قرار است در کمیسیون تلفیق واردات ماشین‌آلات بدون انتقال ارز صورت گیرد، سریع به جلسه آمد و اعضا را مجاب کرد که این کار به صلاح نیست.
بانک مرکزی درگیر پرونده ارزی مقامات سابق است. اطلاعی از این موضوع دارید؟
در مورد پرونده ارزی مسوولان خبر دقیقی ندارم در حد همین مباحث گمانهزنی رسانهای می‌دانم. چندین بار از بانک مرکزی و مسوولان پرسیدم. آنها گفتند حداقل در مورد معاونت ارزی ادعایی ندارند که تخلف ارزی اتفاق افتاده است. باز هم تاکید می‌کنم اصلاح بسترهای فسادزا اهمیت دارد. وقتی این فاصله قیمتی ارز برداشته شود زمینه فساد خود به خود از میان می‌رود. باید باور کنیم تحریم‌ها خیلی جدی است و باید کاری کنیم.