رابطه‌ای فراتر از توسعه بندر چابهار

ایران به دلیل داشتن منابع عظیم انرژی و موقعیت جغرافیایی در اتصال شرق به غرب و شمال به جنوب از اهمیت راهبردی برای هند برخوردار است و می‌تواند در تحقق اهداف راهبردی آن کمک فراوان کند.
همواره ایران برای هند مهم بوده و دو ملت تاریخ تمدنی مشترکی دارند. در دوران معاصر نیز ایران یک کشور مهم در همسایگی هند بوده است که تا زمان تجزیه و استقلال در سال ۱۹۴۷ با آن مرز مشترک داشت. با این حال، روابط دوجانبه عمدتا به دلیل تحریم‌های غرب علیه ایران بر سر برنامه هسته‌ای نتوانست شتاب خود را حفظ کند. تحریم‌ها، محدودیت‌های جهانی شدیدی بر تجارت با ایران و همچنین واردات نفت خام و گاز طبیعی این کشور ایجاد کرد. به جز برای مدت کوتاهی بین ژانویه ۲۰۱۶ و می‌ ۲۰۱۸ که برخی از تحریم‌ها پس از امضای توافق هسته‌ای ایران در ژوئیه ۲۰۱۵ کاهش یافتند از دسامبر ۲۰۰۶ که تحریم‌ها علیه ایران از طریق قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد اعمال شد به طور نامحدود ادامه یافته است.
باوجود محدودیت‌ها، نخست‌وزیر مودی در ماه می‌۲۰۱۶ از ایران بازدید و حسن روحانی، رییس‌جمهور ایران نیز در فوریه ۲۰۱۸ متقابلا این دیدار را انجام داد. در این دوره کار روی بندر چابهار در ایران سرعت گرفت و در ۱۳ می‌ سال جاری، هند و ایران قرارداد ۱۰ساله بهره‌برداری از بندر را امضا کردند. براساس این قرارداد، هند، بندر چابهار را برای ۱۰ سال آینده توسعه می‌دهد و از امکانات آن برای صادرات خود نیز استفاده خواهد کرد. سارباناندا سونووال، وزیر بنادر، کشتیرانی و آبراه هند، این توافق را تاریخی اعلام کرد که عصر جدیدی از تجارت، همکاری‌های دریایی و حمل‌ونقل دریایی را نوید می‌دهد و در عین حال تجارت سه‌جانبه بین هند، ایران و افغانستان را تقویت می‌کند.
چابهار همچنین پتانسیل تبدیل شدن به یک حلقه مهم در کریدور بین‌المللی شمال جنوب (INSTC) را دارد. INSTC که توسط هند، ایران و روسیه در سپتامبر ۲۰۰۰ با هدف تقویت ارتباط با جمهوری‌های آسیای مرکزی محصور در خشکی راه‌اندازی شد که بعدا ۱۱ کشور دیگر به آن پیوستند. مسیر فعلی جابه‌جایی بار از بمبئی به بندرعباس (ایران) از طریق دریا، از بندرعباس به بندر انزلی از طریق جاده، از بندر انزلی به آستاراخان روسیه را تسهیل می‌کند که در نهایت محموله با تمام نقاط روسیه و اروپا می‌رسد.
کریدور شمال – جنوب در ژوئن ۲۰۲۲ پس از ارسال اولین محموله از منطقه بندر سالیانکا در آستاراخان روسیه به بندر ناواشیو عملیاتی شد. با عملیاتی شدن و استقرار هند در بندر چابهار، اتصال بیشتر بازوی INSTC به چابهار می‌تواند برای هند در تلاش برای داشتن مسیرهای ارتباطی متعدد در سراسر منطقه – تا اروپا – مفید باشد.
اهمیت ایران
به گزارش اندیشکده «بنیاد آبزرور»؛ اهمیت ایران برای هند فراتر از بندر چابهار و ارتباطی است که این کشور برای افغانستان و جمهوری‌های آسیای مرکزی فراهم می‌کند. ایران به دلیل موقعیت، وسعت، تاریخ و نقشش در منطقه اهمیت دارد. این کشور همراه با عراق از نظر جغرافیایی تقریبا کل سواحل شمالی خلیج فارس را در بر‌می‌گیرد، پیوندهای حیاتی را به سمت شام، آسیای مرکزی و آسیای جنوبی فراهم می‌کند و مخزن عظیمی از منابع طبیعی است. از نظر ژئوپلیتیکی، ایران با تاریخ تمدنی، تحولات سیاسی در طول قرن‌ها و قدرت اقتصادی و نظامی، قدرتی در منطقه است. توانایی آن در کنترل حرکت کشتی‌ها در تنگه باریک هرمز پیامدهای اقتصادی و ژئوپلیتیکی نه تنها برای منطقه بلکه در سطح جهانی دارد زیرا می‌تواند تامین انرژی حیاتی را مختل کند.
باوجود تحریم‌های فلج‌کننده اقتصادی و جنگ جاری در غزه، تولید نفت خام ایران در ماه می ‌۲۰۲۴ بیش از ۲۰‌درصد طی دو سال گذشته افزایش یافت و به 4/3‌میلیون بشکه در روز رسید که 3/3‌درصد کل نفت جهان است.
ذخایر انرژی ایران – نفت خام و گاز طبیعی – منابع اصلی قدرت اقتصادی ایران هستند. به گفته وزارت انرژی ایالات متحده، این کشور سومین ذخایر بزرگ نفت و دومین ذخایر گاز طبیعی جهان را دارد. کل ذخایر نفت ایران ۲۰۹‌میلیارد بشکه و گاز طبیعی، ۳۳۹۸۸ میلیارد متر مکعب برآورد شد. در پایان سال ۲۰۲۱، ایران ۲۴‌درصد از ذخایر نفت غرب آسیا و ۱۲درصد از ذخایر جهان را در اختیار داشت. همچنین ایران پنجمین تولیدکننده بزرگ نفت خام در میان سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در سال ۲۰۲۱ و سومین تولیدکننده بزرگ گاز طبیعی جهان در سال ۲۰۲۰ بود.
باوجود تحریم‌های فلج‌کننده اقتصادی و جنگ جاری در غزه، تولید نفت خام ایران در ماه می ‌۲۰۲۴ بیش از ۲۰‌درصد طی دو سال گذشته افزایش یافت و به 4/3‌میلیون بشکه در روز رسید که 3/3‌درصد کل نفت جهان است. صادرات نفت خام ایران در مارس ۲۰۲۴ به طور میانگین 61/1‌میلیون بشکه در روز بود که بالاترین میزان از می ‌۲۰۲۳ بود که به 68/1میلیون بشکه در روز رسید و همچنین بالاترین میزان از سال ۲۰۱۸ بود. صادرات نفت خام و میعانات گازی ایران قبل از می ‌۲۰۱۸ به 8/2میلیون بشکه در روز رسیده بود.
گزینه‌ها و فرصت‌های هند و ایران
ایران و هند هر دو نشان داده‌اند که سیاست‌های آنها صرفا براساس منافع ملی آنها اداره می‌شود و با درک این اصل می‌توان، درها را برای همکاری بیشتر باز کند بنابراین هیچ تفاوتی ندارد که در ایران چه کسی رییس‌جمهور باشد، برای نمونه روحانی و مودی به ترتیب در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۸ با یکدیگر دیدار و تفاهمنامه‌های متعددی را امضا کردند همچنین شهید‌رییسی و مودی نیز در حاشیه مجامع چندجانبه تبادلات پرباری داشته‌اند.
در هر تعامل مجدد بین دو کشور، تامین انرژی بیشترین اهمیت را خواهد داشت. پیش از می ‌۲۰۱۹، ایران تقریبا ۱۰‌درصد نفت مورد نیاز هند را تامین می‌کرد. اگر هند واردات از ایران را دوباره آغاز کند، می‌تواند سبدی کاملا جدید از امکانات را برای تامین نیازهای انرژی خود باز کند.
ایران که در حال حاضر به چین نیز صادرات می‌کند، در ازای آن بازار بزرگی به دست خواهد آورد. حداقل در آینده قابل پیش‌بینی، هند همچنان برای امنیت انرژی خود به سوخت‌های فسیلی وابسته بوده بنابراین یک مجموعه متنوع به نفع هند است. تاکنون تنها امارات پیشنهاد ذخیره ذخایر استراتژیک نفت در هند را داده و هند ممکن است برای انجام همین کار به ایران نزدیک شود.
خط لوله بلندپروازانه گاز ایران- عمان- هند نیز از سال ۱۹۹۳ مورد بحث قرار گرفت اما به نتیجه نرسیده است اما در ۲۳ می ‌۲۰۲۲، در جریان سفر رییس‌جمهور وقت رییسی به عمان، دو کشور توافق کردند که دو خط لوله گاز زیر دریا و یک میدان نفتی در امتداد مرزهای دریایی خود را توسعه دهند. اگر این امر به نتیجه برسد، گسترش آن به هند خط لوله شکست خورده ایران- پاکستان- هند (IPI) را جبران و عرضه بی‌وقفه گاز طبیعی به هند را تسهیل می‌کند.
در حال حاضر، قطر بزرگ‌ترین تامین‌کننده گاز طبیعی هند است و مقادیر قابل‌توجهی نیز از ابوظبی امارات وارد می‌شود. اگر ایران نیز شروع به صادرات کند، امنیت انرژی هند را تقویت خواهد کرد.
پیشرفت کریدور شمال- جنوب، مزایایی هم برای هند و هم برای ایران دارد. پیشنهادهایی برای اتصال آن به بندر چابهار وجود دارد زیرا این بندر به عنوان یک حلقه مهم در مسیر شرقی کریدور INSTC پیش‌بینی شده است تا جابه‌جایی کالا بین هند و کشورهای آسیای مرکزی را تسهیل کند. بندر چابهار نیز با مزیت جغرافیایی خود در خارج از تنگه هرمز، تجارت هند را تا حد زیادی از هرگونه تهدید بسته شدن خطوط دریایی به دلیل درگیری‌ها در منطقه خلیج فارس مصون خواهد داشت.
همچنین یک خط ریلی به طول ۷۰۰ کیلومتر بین چابهار و زاهدان به سرعت در حال انجام است که بعدا به شبکه ریلی موجود ایران متصل خواهد شد. اتصال ریلی به زاهدان و سپس زرنج افغانستان، انتقال بی‌وقفه کمک‌های بشردوستانه از هند به افغانستان از طریق چابهار را فراهم می‌کند.
همکاری نزدیک نظامی با ایران نیز به هند کمک خواهد کرد. دو کشور در سال ۲۰۰۱ قرارداد همکاری دفاعی را امضا کرده بودند اما به دلیل تحریم‌های ایران هیچ نتیجه‌ای حاصل نشد. از آنجایی که بعید است تحریم‌ها به این زودی برداشته شوند، هند می‌تواند از خودمختاری استراتژیک خود برای پیشبرد این همکاری استفاده کند. در سال‌های اخیر، ایران پلتفرم‌های تسلیحاتی مدرن مانند موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد و میان‌برد، موشک‌های مافوق صوت و پهبادهای مسلح را توسعه داده است. پیشرفت کریدور شمال- جنوب، مزایایی هم برای هند و هم برای ایران دارد. پیشنهادهایی برای اتصال آن به بندر چابهار وجود دارد زیرا این بندر به عنوان یک حلقه مهم در مسیر شرقی کریدور INSTC پیش‌بینی شده است تا جابه‌جایی کالا بین هند و کشورهای آسیای مرکزی را تسهیل کند.
برای مبارزه با گروه‌های تروریستی فعال در همسایگان، هند و ایران می‌توانند مانورهای نظامی مشترک ضد تروریسم را انجام دهند. در حوزه دریایی، سفرهای بندری به بنادر مهم ایران و توسعه تاسیسات لجستیکی در خلیج فارس در مجاورت بنادر پاکستان، می‌تواند یک موفقیت بزرگ در دیپلماسی نظامی برای هند باشد.
علاوه بر این، همکاری نزدیک دریایی با ایران به تضمین عبور ایمن کشتی‌های هندی و همچنین امنیت خطوط دریایی در دریای عرب کمک خواهد کرد. البته ایران اغلب در گذشته حتی در زمان درگیری‌ها به کشتی‌های هندی اجازه عبور امن داده است. ایران همچنین می‌تواند به هند کمک کند تا دزدان دریایی را در منطقه دور نگه دارد.
نتیجه‌گیری
هند و ایران با همکاری می‌توانند دستاوردهای زیادی داشته باشند. مودی در سومین دوره نخست‌وزیری خود به دنبال تقویت بیشتر گسترش و همگرایی استراتژیک هند در غرب آسیا است. به طور مشابه، ایران می‌خواهد دستاوردهای دیپلماتیک خود در سال‌های اخیر را با به دست آوردن شرکای قابل اعتماد جدید تحکیم کند. همگرایی دوباره بین این دو تمدن باستانی باعث می‌شود تا هر دو کشور به اهداف خود برسند.