دورخیز همسایگان برای تصاحب میراث ایرانی

نادر نینوایی- اواسط آبان ماه امسال اعلام شد براساس تصویب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، از سال ۱۴۰۳ دو آیین ایرانی «شب یلدا» در آخرین شب آذرماه، به‌عنوان «روز ترویج فرهنگ مهمانی و پیوند با خویشان» و سه‌شنبه آخر سال که زمان برگزاری آیین باستانی چهارشنبه‌سوری است، به‌عنوان «روز تکریم همسایگان» در تقویم رسمی کشور ثبت می‌شود.
این تصمیم شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و تغییر نام‌ها در میان افکار عمومی و جامعه فرهنگی کشور با واکنش‌های منفی بسیاری روبه‌رو شد و کار به جایی رسید که دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور در اطلاعیه‌‌ای با تکذیب حذف دو مناسبت ملی از تقویم رسمی کشور اعلام کرد: «نه‌تنها هیچ مناسبتی حذف نشده، بلکه در کنار عنوان شب یلدا، یک مضمون فرهنگی ترویجی یعنی فرهنگ مهمانی و پیوند با خویشان که از ارکان زیست خانواده ایرانی است، به تقویم ملی اضافه شده است.»
با توجه به بازتاب منفی این موضوع در افکار عمومی، عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیز در این خصوص مجبور به واکنش شد و در حاشیه جلسه هیات دولت در جمع خبرنگاران طی صحبت‌هایی این‌طور گفت که شب یلدا و چهارشنبه‌سوری هیچ‌وقت تغییر نمی‌کنند و تغییر‌پذیر نیست؛ از ابتدا بوده و تا آخر هم خواهد بود. وزیر میراث فرهنگی در توجیه مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی که خود نیز عضوی از این شورا است، گفت: «آنچه که در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تصویب شده یک مقدار درباره فلسفه این دو مناسبت توضیح دادند که چیز بدی نیست.»
با وجود اظهارات ضرغامی اضافه شدن تعاریف جدید به آیین‌های تاریخی ایرانیان و ثبت نشدن چهارشنبه‌سوری آن‌طور که کارشناسان حوزه میراث فرهنگی به «جهان‌صنعت» گفته‌اند می‌تواند باعث شود که در سایه این کم‌توجهی، کشورهای همسایه به ثبت این آیین‌های ایرانی به نام کشور خود اقدام کنند.
خطر تصاحب آیین‌های سنتی توسط کشورهای همسایه
موضوع ثبت میراث فرهنگی ناملموس ایرانیان با نام کشورهای همسایه موضوع جدیدی نیست و عملکرد مسوولان ایرانی، در این خصوص در طول‌ سال‌های اخیر با نقدهایی جدی مواجه بوده است. در شرایطی که برای مقابله با ثبت میراث فرهنگی ناملموس و آیین‌های سنتی ایرانیان توسط کشورهای همسایه انتظار می‌رود که حاکمیت این آیین‌ها را باشکوه‌تر از قبل برگزار کند و آنها را ترویج دهد، مصوبه اخیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی حکم حرکت در جهت معکوس را دارد.
از سال ۲۰۰۶ میلادی و با شروع به ثبت میراث فرهنگی و معنوی بشر توسط یونسکو، برخی از میراث فرهنگی و معنوی ایران مورد ادعای دیگر کشورها قرار گرفت. برخی از این میراث معنوی که رگ و ریشه‌های ایرانی داشت، حتی به نام کشورهای دیگر ثبت شده و یا نام کشورهای دیگر در کنار ایران به عنوان پدیدآورنده این آیین‌ها ثبت شد.
به عنوان نمونه جمهوری آذربایجان ورزش چوگان را به نام خود به ثبت رساند و علی‌رغم تلاش ایران جمهوری آذربایجان با ثبت مشترک آن مخالفت کرد.
درخواست ثبت قهوه‌خانه توسط ترکیه، درخواست ثبت جهانی نان لواش به نام ارمنستان و ثبت شدن موسیقی عاشیقلار توسط جمهوری آذربایجان در یونسکو از جمله نشانه‌های دورخیز کشورهای همسایه برای تصاحب و ثبت جهانی میراث فرهنگی ناملموس ایرانی است.
در چنین شرایطی انتظار می‌رفت که مسوولان امور فرهنگی ایران و اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی ضمن درک این رقابت منطقه‌ای برای ثبت میراث ناملموس ایرانی تا جایی که توان دارند تلاش کنند و آیین‌های ایرانی را با برگزاری مراسم و گنجاندن در تقویم رسمی بیشتر مطرح و برجسته کنند. در نهایت تعجب، مصوبه اخیر شورای‌عالی دقیقا خلاف آن چیزی است که انتظار می‌رفت. در نظر گرفتن نامی جدید در کنار شب یلدا و اختصاص نامی جدید و بی‌ارتباط به شب چهارشنبه‌سوری در حالی که نامی از این آیین باستانی در تقویم رسمی نیست به معنای واقعی کلمه ناامید‌کننده است.
حجت‌الله مرادخانی پژوهشگر و مدرس دانشگاه درخصوص افزودن نام‌های جدید به «شب یلدا» و «چهارشنبه‌سوری» و پیامدهای آن به «جهان‌صنعت» گفت: این تغییر نام در شرایطی اتفاق افتاده که در دنیای امروز عناصر فرهنگی ناملموس که زنده و جاری هستند برای کشورها بسیار حائز اهمیت هستند.
وی ضمن اشاره به تلاش برخی کشورها برای تصاحب میراث فرهنگی ناملموس ایرانیان ابراز کرد: کشورها تلاش دارند فرصت‌های راهبردی برای خود مهیا کنند. در سال‌های اخیر نمونه‌های متعددی از این تلاش‌ها را دیده‌ایم که بیانگر اهمیت عناصر و میراث ناملموس فرهنگی در مناسبات جهانی و تاثیر مثبت آنها بر رشد گردشگری و جذب سرمایه‌گذاری‌های فرهنگی برای کشورهاست.
حفظ و معرفی آیین‌های تاریخی و فرهنگ کهن هر کشور از جمله نکاتی است که همواره طرف توجه دولت‌ها قرار دارد و به نظر می‌رسد وزیر میراث فرهنگی به‌جای مسامحه در مقابل مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، باید جلوی آن‌ ایستادگی و با آن مخالفت کند.
با توجه به اینکه وزیر میراث فرهنگی، خود، یکی از اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی نیز هست، باید گفت ضرغامی نه‌تنها در مقام وزیر میراث فرهنگی بلکه به‌عنوان یکی از اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی نیز اثرگذار نبوده و نتوانسته مانع تصویب مصوبه اخیر شود.
نامطلوب بودن افزودن نام‌های جدید به میراث ناملموس
در نظر گرفتن نام‌های جدید برای آیین‌های تاریخی و میراث فرهنگی ناملموس ایرانیان با هیچ متر و معیاری صحیح به نظر نمی‌رسد و شاید به همین جهت باشد که مصوبه اخیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی نیز به مذاق بسیاری از فعالان میراث فرهنگی کشور خوش نیامده است.
دکتر عبدالرضا مهاجری‌نژاد، عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی، درخصوص مصوبه اخیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی برای افزودن نام‌های جدید به دو میراث فرهنگی ناملموس ایرانیان به «جهان‌صنعت» گفت: متاسفانه گاه برداشت‌های نادرستی درخصوص فرهنگ می‌شود و برخی فکر می‌کنند (فرهنگ) چیزی است که یک‌شبه به وجود می‌آید؛ در حالی که فرهنگ اجتماعی برگرفته از عمق تاریخ یک ملت و برخاسته از اسطوره‌های قدرتمند، واقعیت‌های تاریخی، اقلیم و جغرافیایی است که طی هزاران سال در ذهن مردم نقش بسته است. فرهنگ‌ها به هیچ عنوان قابل حذف نیستند، بلکه فرهنگ‌های قدرتمند و کهن همواره در حال زایش هستند. در واقع کارکردهای فرهنگ‌های اجتماعی بسیار فراتر از مسائلی است که در ذهن برخی وجود دارد.
این مدرس دانشگاه ضمن اشاره به بی‌تاثیر بودن این نوع مصوبات، گفت: این دو میراث فرهنگی ناملموس نقاط مشترک ملی به حساب می‌آیند و مصوبات اینچنینی شاید فقط وفاق ملی و ناسیونالیسم را از بین ببرد یا خدشه‌دار کند.
مهاجری‌نژاد به خطرات مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی نیز اشاره داشت و خاطرنشان کرد: ایران سیاسی زائیده ایران فرهنگی است. به نظرم این نوع اقدامات و تساهل باعث شده برخی کشورهای همسایه در زمینه ثبت جهانی میراث ناملموس ایرانیان دست به کار شوند و آنها را با نام خود یا به‌صورت مشترک با سایر کشورها در عرصه بین‌المللی ثبت کنند. عملکرد ما باعث شده ایران فرهنگی تقلیل یابد. تغییر نام آیین‌ها نمی‌تواند موجب شود که رسوم و آیین‌های ایرانی نظیر شب یلدا، چهارشنبه‌سوری و عید نوروز حذف شوند، چراکه این در سرشت و فرهنگ چندهزارساله مردم ایران ریشه دارد.
وی در مورد تبعات مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی افزود: متاسفانه درک صحیح و درستی از برخی مسائل وجود ندارد و به نظرم این نوع مصوبات باعث می‌شوند که نوع نگاه مردم به حکومت و حاکمیت تغییر کند. پشت «یلدا» و «چهارشنبه‌سوری» فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌های زیادی وجود دارند؛ همچنین رسومی مثل دورهمی خانواده‌ها و پند‌واندرزها شکل گرفته و حتی گردش مالی بسیار بزرگی پیرامون این مراسم جریان دارد.
این باستان‌شناس در خاتمه ضمن اشاره به لزوم دور شدن شورای‌عالی انقلاب فرهنگی از حواشی اینچنینی گفت: نگاهی که از مصوبات اینچنینی بر می‌آید در میان قشر علمی کشور هیچ جایگاهی ندارد و حتی جایگاه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و دستگاه‌های فرهنگی کشور را تقلیل می‌دهد. به‌جای آنکه ویژگی‌های فرهنگی و تاریخی ایران قبل و بعد از اسلام را تقویت کنیم و آموزش، پژوهش و ایران فرهنگی را اعتلا بخشیم، متاسفانه به مسائل سطحی می‌پردازیم که جز دامن زدن به حواشی چیزی در بر ندارد.