دوران ملی بودن صنعت نفت پایان یافت؟

محمود خاقانی*-در روزهای پایانی امسال شاهد امضای قراردادهای نفتی بین وزارت نفت با به اصطلاح بخش‌خصوصی هستیم که خوب است کارشناسان اقتصاد خرد و کلان و اقتصاد انرژی امضای این‌گونه قرارداد‌ها را مورد بحث و تبادل نظر قرار بدهند.
قرارداد‌های شیرین نفتی‌؟
پارسال مهندس جواد اوجی وزیر نفت دولت سیزدهم که متاسفانه نسبت‌به وضعیت شاغلان و بازنشستگان صنعت نفت و به ویژه سرنوشت امروز و فردای صندوق بازنشستگی، پس‌انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت از خود بی‌لطفی و کم توجهی نشان داده و می‌دهد، گفت که از زمان آغاز به کار دولت سیزدهم بیشتر از ۱۶ میلیارددلار قرارداد جدید نفتی به امضا رساند، اما‌ دولت سیزدهم و وزارت نفت تصمیم به اعلام جزئیات این قراردادها و اسامی شرکت‌های طرف قرارداد ندارند.
قرارداد‌های بزرگ‌تر از قرارداد توتال
پارسال مهندس اوجی گفت که در دولت سیزدهم بیش از ۵۵ قرارداد و تفاهمنامه امضا شده که هم در بحث توسعه میدان‌های نفتی و گازی مشترک، هم بحث جمع‌آوری گاز‌های مشعل بوده است.
مهندس اوجی مدعی شد که قراردادهایی که توافق و امضا کرده است چند برابر قرارداد دولت دوازدهم با شرکت فرانسوی توتال برای توسعه فاز ۱۱ پارس‌جنوبی است.به گزارش روابط‌عمومی وزارت نفت، مهندس اوجی گفت که ۲۸ مورد از این قرارداد‌ها مربوط به جمع‌آوری گاز‌های همراه نفت و مشعل بوده که قرار است تا پایان کار دولت سیزدهم تعیین تکلیف شود. «تعین تکلیف شود ، یعنی چی؟»
خطوط لوله انتقال‌؟
پارسال وزارت نفت اعلام کرد که در بحث احداث خطوط انتقال فرآورده‌های نفتی قرارداد‌هایی امضا شد تا تردد تانکر‌ها در جاده‌ها کم و انتقال فرآورده از جنوب کشور تا شمال کشور با خط لوله انتقال انجام شود.آیا شد؟ توضیح داده نشده است.
احداث مخازن ذخیره‌سازی گاز طبیعی
مهندس اوجی پارسال گفت: در بحث احداث مخازن ذخیره‌سازی گاز طبیعی، تکمیل زنجیره پتروشیمی و احداث پتروپالایشگاهی نیز قرارداد‌هایی امضا شد و نخستین واحد پتروپالایشگاهی توسط خود وزارت نفت به ظرفیت ۳۰۰ هزار بشکه در استان هرمزگان کلنگ‌زنی خواهد شد.
نحوه تامین مالی قراردادها؟
وزیر نفت دولت سیزدهم پارسال گفت: عمده تامین مالی قرارداد‌های توسعه میدان‌ها از محل عایدات همان میدان خواهد بود و هلدینگ‌های بزرگ، میدان‌های نفتی و گازی را توسعه می‌دهند و سرمایه‌گذاری که انجام دادند، از محل تولید نفت، میعانات گازی و گاز مستهلک خواهد شد.
بخش دیگری از تامین مالی نیز توسط کنسرسیوم‌های بانکی به صورت فاینانس و تسهیلات است و بخشی نیز از منابع داخلی پروژه‌ها تامین خواهد شد.
توسعه میادین مشترک
پارسال وزیرنفت دولت سیزدهم گفت: بخشی از قرارداد‌هایی که تاکنون در دولت سیزدهم امضا شده مربوط به توسعه میدان‌های مشترک است. برای توسعه فاز ۲ میدان مشترک آزادگان، شرکت‌های مختلفی آمده‌اند و تکمیل و توسعه این میدان در حال بررسی است تا زمینه همکاری با شرکت‌ها و هلدینگ‌های بزرگ فراهم شود که تکمیل و توسعه این میدان‌ها توسط شرکت‌های بزرگ داخلی انجام خواهد شد.
کدام نوع قرارداد؟
خب وزارت نفت دولت سیزدهم توضیح نداده است که نوع قراردادهایی که امضا کرده کدام هستند؟ جزئیات قراردادهای امضا شده چیستند؟ کدام شرکت‌ها و با کدام سابقه و با کدام شریک خارجی و ده‌ها سوال دیگر طرف قرارداد وزارت نفت دولت سیزدهم هستند؟ نکته مهم‌تر و قابل توجه اینکه کدام فرآیند قانونی ناظر و حاکم بر امضای قراردادهای مورد ادعای وزارت نفت هستند؟
ریختن آب پاکی روی دست مردم
وزیر محترم نفت دولت سیزدهم آب پاکی را روی دست همه مردم کشور ریخت و گفت‌: بی‌شک از این پس در همه قرارداد‌های نفتی، همین رویه ما خواهد بود و به هیچ عنوان انتظار انتشار جزئیات قرارداد‌ها و اسامی شرکت‌ها را نداشته باشید. چرا؟ مهندس اوجی پارسال گفت‌: صرف انتشار اسامی شرکت‌ها جز اینکه راه را برای تحریم باز می‌کند، چه فایده‌ای دارد.
چه فایده‌ای دارد؟
معلوم است که فایده دارد، زیرا تداوم این روش در انعقاد قرارداد‌های نفتی در تضاد با رویکردهای ضدفساد و اختلاس است‌. طبیعی است که محرمانه ماندن همه جزئیات این قراردادها از دید افکار عمومی می‌تواند باعث بروز انواع فساد و اختلاس‌های کلان مالی شود.
ظرفیت تولید نفت
پارسال وزارت نفت اعلام کرد که ظرفیت تولید نفت به میزان قبل از تحریم‌های نفتی آمریکا رسید. درواقع مهندس اوچی پارسال گفت ظرفیت تولید نفت ایران به بیش از «سه میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه در روز» رسیده است. در عین حال وزارت نفت دولت سیزدهم پارسال اعلام کرد که درآمدهای حاصل از فروش نفت خام، میعانات گازی، صادرات گاز و فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی در مقایسه با سال ۱۳۹۹ حدود ٢/۵ برابر شده است.
وزیر نفت امسال گفت
در اواخر اردیبهشت‌ماه امسال وزیر نفت گفت: مقدمات توسعه ۱۰ میدان نفتی و گازی توسط شرکت‌های روس حل‌وفصل شده و وارد فاز قراردادی شده‌ایم. اوجی با تاکید بر اینکه با شرکت گسپروم روسیه نزدیک به ۴۰ میلیارد دلار تفاهمنامه داریم که وارد فاز قراردادی شده‌ایم‌، گفت: در چند ماه آینده قراردادهای این موضوع امضا خواهد شد.
تولید و فروش زیاد‌، اما سقوط ۱۴۰ درصدی پول ملی در برابر دلار
در تیرماه امسال به گزارش شانا، مهندس جواد اوجی در هشتمین سیمنار بین‌المللی اوپک و دومین نشست وزارتی با عنوان «سرمایه‌گذاری، تامین مالی و راهبرد‌های رشد فراگیر نفت» با بیان اینکه ایران در مجموع ذخایر نفت خام و گاز طبیعی در جهان رتبه نخست را داراست، گفت: ایران دارای بیش از ۳۳ تریلیون مترمکعب ذخیره گاز طبیعی و ۱۵۴میلیارد بشکه ذخیره نفت خام قابل برداشت است. وی با اشاره به تولید روزانه ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه نفت خام و میعانات گازی و بیش از یک میلیارد مترمکعب گاز غنی (ترش) در ایران اظهار کرد: با توجه به وجود ظرفیت بالای توان تولید نفت و گاز، ایران در دولت سیزدهم برنامه‌ریزی مدونی برای افزایش توان تولید در نظر گرفته است.
نقش کارکنان شاغل و بازنشسته صنعت نفت
باوجود وضعیت ناخوشایند معیشتی و به ویژه بهداشت و درمان و مشکلات ناکارآمدی‌ها در بیمارستان صنعت نفت و آینده نگران‌کننده صندوق بازنشستگی‌، پس‌انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت‌، مهندس اوجی به این نکته مهم اذعان و تاکید کرد که کارکنان صنعت نفت ایران با وجود تحریم‌ها به تنهایی میدان‌های نفت و گاز را به‌صورت صفر تا صد توسعه می‌دهند و توسعه و تعمیر پالایشگاه‌های نفت و گاز بدون حضور کارشناسان خارجی انجام می‌شود.
مهم‌ترین دستاورد برجام
وزیر نفت دولت سیزدهم پذیرفته و قبول کرده است که مهم‌ترین دستاورد برجام رفع تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه جمهوری اسلامی ایران بوده و است. خبرگزاری‌ها از ایشان نقل قول کرده‌اند که گفته است ما با تحریم‌های ظالمانه یک کشور (منظور ایشان آمریکا) روبه‌رو هستیم و تحریم‌ها علیه اقتصاد و صنعت نفت ایران مربوط به سازمان ملل متحد نیست. ایشان امسال مدعی شد که برای جلب و جذب ۲۵۰میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران تا هشت سال آینده برنامه‌ریزی انجام شده است و طی ۲۰ ماه گذشته، ۴۰ میلیارد دلار قرارداد با شرکت‌های داخلی و خارجی امضا کرده است.
الگوی تازه قرارداد‌های نفتی‌؟
مهندس اوجی امسال مدعی شده است که وزارت نفت الگوی تازه قرارداد‌های نفتی را تعریف و تنظیم کرده و وزارت نفت تلاش می‌کند که حضور در صنعت نفت ایران برای سرمایه‌گذاران را جذاب کند به‌طوری که سبک این نوع قرارداد‌ها برای سرمایه‌گذاران بسیار جذاب و شیرین است.
امسال مهندس اوجی گفته است که بر اساس الگوی تازه قرارداد‌های نفتی، سرمایه‌گذاران از عایدات حاصل از فروش محصولات تولیدی میدان‌های هیدروکربوری استفاده خواهند کرد. آن‌طور که مهندس اوجی گفته است: هم‌اکنون کشور‌هایی همچون روسیه و حتی شرکت‌های فعال نفتی کشور‌های همسایه از این نوع قرارداد‌ها استقبال کرده‌اند. آیا این نوع قرارداد‌ها یعنی قرارداد مشارکت درتولید مشهور به Production Sharing – PS است؟ و یا نوع دیگری است؟
مهندس اوجی مدعی است که الگوی تازه قرارداد‌های نفتی به نوعی تنظیم شده است که بازگشت سرمایه در آن طی کمترین زمان ممکن انجام می‌شود ‌و تصریح کرده است‌: در این قرارداد‌ها سود مطلوبی را برای توسعه میدان‌های نفت و گاز برای سرمایه‌گذاران خارجی دیده‌ایم، همچنین با توجه به ذخایر گازی کشور، سرمایه‌گذاران در صورت توسعه این نوع میدان‌ها و تبدیل آن به ال‌ان‌جی (گاز طبیعی مایع شده) می‌توانند خودشان محصول نهایی را بازاریابی و صادر کنند تا بتوانند سرمایه‌گذاری و سود خود را از این نوع پروژه‌ها برداشت کنند.وزیر نفت با تاکید بر عزم دولت سیزدهم برای توسعه پروژه‌های پتروپالایشی گفته است که سرمایه‌گذاران خارجی می‌توانند هزینه‌ها و سرمایه خود را پس از راه‌اندازی اینگونه پروژه‌ها نیز از محل فروش فرآورده‌های نفتی برداشت کنند. آن‌طور که وزارت نفت اعلام داشته است در این زمینه و دیگر زمینه‌ها تاکنون با شرکت‌های زیادی از روسیه قرارداد و تفاهمنامه امضا شده است.
روسیه انگلیس را زمین زد؟
بعد از اینکه جاسوس بلندپایه انگلیسی در ایران لو رفت و اعدام شد روابط روسیه و ایران به ویژه با صنعت نفت از طریق به اصطلاح بخش‌خصوصی (خصولتی- حکومتی) پیش رفته است. درواقع روسیه شکستی از انگلیسی‌ها که حدود ۱۱۰سال پیش خوردند و از ایران دست خالی بیرون رفتند را دارد جبران می‌کند.
نفت دیگر ملی نیست؟
در برنامه هفتم توسعه پیش‌بینی شده امتیاز اکتشاف، توسعه، استخراج، تولید، فروش و صادرات نفت و گاز به بخش خصوصی داده شود. در صورت تصویب ماده ۳ و ۱۵ برنامه هفتم توسعه، نفت دیگر انفال نخواهد بود و حق انحصاری استفاده از آن می‌تواند به بخش‌خصوصی برسد، یعنی دولت سیزدهم و مجلس یازدهم نفت را انفال نمی‌دانند، بلکه دارایی خود می‌دانند و هرطور دوست دارند درباره آن تصمیم می‌گیرند و به هر شرکتی که آن را خصوصی تعریف می‌کنند نظیر قرارداد‌هایی که در ۲۷ اسفندماه امسال امضا کردند واگذار می‌کنند.
بدهی دولت به صندوق توسعه ملی‌؟
دولت به صندوق توسعه ملی از بابت ۱۰۰میلیارد دلار ارز که متعلق به بیت‌المال بوده و نداده است بدهکار است و تصمیم دارد نفت خام که در دولت‌های قبلی به عنوان انفال تعریف شده و دولت حق بذل و بخشش آن را نداشت به صندوق توسعه ملی نفت خامی که زیرزمین است ببخشد و آن را تحویل دهد تا هرطور دوست دارد به آن عمل کند. دو ماده ۳ و ۱۵ برنامه هفتم برخلاف اصل ۸۱ قانون اساسی است و نه‌فقط واگذاری امتیاز نفت، بلکه واگذاری صنعت نفت به الیگارشی نوپا (اصحاب ثروت وقدرت) را تعریف می‌کند.
درواقع هر که بگوید در ایران بخش‌خصوصی واقعی داریم که قدرت سرمایه‌گذاری میلیاردها دلاری در پروژه‌های بزرگ نقتی وگازی و سایر طرح‌های اقتصادی را دارد باید در سخن او تردید کرد، اما، نمونه‌های بسیاری از واگذاری‌ها به نهادهای خصولتی و نهاد‌های فراقانونی اقتصادی در خصوصی‌سازی‌ها داریم و شاهد بوده‌ایم و هستیم. بنابراین‌ اقدام عجولانه و تبلیغی وزارت نفت برای امضای قرارداد‌های مختلف با چند شرکت تحت عنوان خصوصی و درواقع خصولتی را باید به طور جدی مورد سوال قرار داد. این مهم را هم باید مورد توجه قرارداد که همان باند‌های سیاسی و اقتصادی با برجام و قرارداد‌های جدید نفتی دولت روحانی IPC مخالف بودند‌، حالا موافق شده‌اند و امروز قرارداد امضا می‌کنند‌.
نفت قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی‌؟
قبل از پیروزی انقلاب اسلامی شرکت ملی نفت که در زمان دولت مرحوم مصدق ملی شد با کودتای نظامی و روی کار آمدن حکومت سلطنتی دوباره حکومتی شد و زیر نظر مستقیم شاه مدیریت می‌شد. مهم‌ترین دستاورد انقلاب اسلامی و روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی این بود که صنعت نفت و شرکت ملی نفت ایران تحت نظارت عمومی و مردمی با شفاف‌سازی، کنترل و پاسخگویی که در بخش نفت بر محور توسعه‌خواهی تا سال ۱۳۸۴ مدیریت شد. متاسفانه در زمان حاضر صنعت نفت در مسیر بسیار نگران‌کننده و خطرناکی قرار گرفته و مردم با آینده بحرانی و فساد و اختلاس کلان روبه‌رو هستند. چرا؟ زیرا، کارشناسان صاحب‌نظر اقتصاد خرد و کلان و اقتصاد انرژی معتقدند که مساله نفت و توسعه به کلی کنار گذاشته خواهد شد.
موضوع شفافیت در اقتصاد خرد و کلان کشور و اقتصاد انرژی کشور به کلی غیرشفاف خواهد شد. هیچ‌کس در دولت و صنعت نفت و… پاسخگو به مردم نخواهند بود. یک کارشناس برجسته اقتصادی می‌گوید‌: شاهد سرعت‌گیری روند اضمحلال اراده حاکمیتی مورد نیاز برای اداره امور نفت برای توسعه هستیم و تحت عنوان بازپرداخت بدهی دولت به صندوق توسعه ملی ما با یک رهاسازی خطرناک امور حاکمیتی در این حیطه خطیر و سرنوشت‌ساز روبه‌رو شده‌ایم.
روس‌ها و چینی‌ها برنده برنامه هفتم؟
با غیرملی شدن و نه خصوصی شدن، بلکه حکومتی شدن صنعت نفت در چارچوب برنامه هفتم و بودجه سال ۱۴۰۳ باید پذیرفت که روس‌ها و چینی‌ها که در منابع مشترک ایران و عراق و ایران با کشورهای جنوبی خلیج‌فارس و حوزه دریای خزر و آسیای میانه با مشارکت شرکت‌های غربی فعال هستند برنده واقعی تسلط برصنعت نفت ایران از طریق مشارکت با شرکت‌های به اصطلاح خصوصی هستند. در نتیجه باید پذیرفت که صنعت نفت دیگر ملی نیست و صنعت نفت ایران ازچاه غرب در آمده و به چاله شرق افتاد.
*کارشناس بین‌المللی انرژی