دریای خزر به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار می‌شود؟!

هنوز پرونده حق‎آبه هیرمند باز است و خاک منطقه تشنه. آن طرف‌تر دریاچه ارومیه نیمه‌جانی دارد و مشخص نیست تاب بیاورد یا نه. در چنین شرایطی پرونده حق‌آبه دریای خزر هم باز شد. بررسی این پرونده نشان می‌دهد که آب دریای خزر در هفت سال، ۵۰ سانتی‌متر کاهش داشته است. اما آیا این دریا هم به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار می‌شود؟ آن‌طور که «محمد درویش» کارشناس حوزه محیط‌زیست گفته، اگر شرایط اینگونه پیش برود، پاسخ مثبت است. دریای خزر با وسعت بیش از ۶۰۰ هزار کیلومتر و ساحل حدود ۷۰۰۰ کیلومتر، زیستگاه هزاران گونه گیاهی و جانوری است. منابع نفت و گازی که در دل این منطقه نهفته شده هم از دیگر مواهب این دریاست.
پسروی دریای خزر حالا تهدیدی برای زیست منطقه شده است. تا جایی که اخیرا مدیرکل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان شیلات ایران گفته مزارع پرورش ماهیان خاویاری باید خود را برای این موضوع آماده کنند.
«ناصر کرمی‌راد» مدیرکل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان شیلات ایران گفت که با توجه به کاهش تراز آب دریای خزر پیش‌بینی می‌شد مزارع پرورش ماهیان خاویاری ساحلی با بحران مواجه شوند. او گفت هنوز به این بحران نرسیده‌ایم، اما باید خود را برای تغییرات اقلیمی و تنش آبی پیش رو آماده کنیم. (ایرنا)
حق‌آبه دریای خزر چه شد؟
تغییرات اقلیمی از جمله عواملی است که برخی از مقامات دولتی برای پسروی دریای خزر عنوان می‌کنند، اما تمام ماجرا به این عامل ختم نمی‌شود. حق‌آبه دریای خزر عامل دیگری است که در این پرونده باید بررسی شود.
اخیرا علی سلاجقه رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره دلایل کاهش تراز آب دریای خزر گفت فارغ از کاهش بارندگی در این حوزه، ورودی‌های این دریا از سمت کشورهای همسایه بسته شده است؛ مخصوصا ورودی رود ولگا.
بیش از ۱۳۰ رود به این دریا منتهی می‌شود، اما رود ولگا به‌تنهایی حدود ۸۵ درصد از آب دریای خزر را تامین می‌کند. با این تفاسیر هر گونه تغییر در شرایط این رود و ورودی آن به دریا، می‌تواند تاثیرات چشمگیری در تراز آب دریا داشته باشد.
ایران چگونه می‌تواند حق‌آبه دریای خزر را بگیرد؟
بررسی گزارش‌ها در حوزه دریای خزر نشان می‌دهد که حدود ۴۰ سد روی رود ولگا از سوی روسیه ساخته شده و ۱۸ سد هم در دست مطالعه است. حالا سوال اینجاست که با این عملکرد و برنامه‌ریزی روسیه، ایران چگونه می‌تواند حق‌آبه دریای خزر را بگیرد؟
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با بررسی مشکلات و فشارهای وارد به دریای خزر به بررسی کنوانسیون تهران پرداخت. در این گزارش آمده در حال حاضر تنها چارچوب قانونی که در زمینه همکاری‌های محیط‌زیستی بین کشورهای ساحلی دریای خزر وجود دارد، کنوانسیون حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر یا همان کنوانسیون تهران است.
با وجود اینکه در متن کنوانسیون تهران به لزوم همکاری‌های منطقه‌ای در زمینه ارزیابی اثرات محیط‌زیستی اشاره شده، اما جزئیاتی درباره مسوولیت کشورها، نحوه همکاری و فعالیت‌هایی که شامل این ارزیابی خواهد بود، در متن کنوانسیون نیامده است. بنابراین ضرورت وجود قوانین قابل اتکا در این زمینه به عنون پشتوانه و ابزار مدیریتی محکم الزامی است. مرکز پژوهش‌های مجلس در ادامه این گزارش سند الحاقی ارزیابی اثرات زیست‌محیطی فرامرزی را بررسی کرد. در این گزارش آمده که براساس این پروتکل یا سند الحاقی، کشورهای عضو متعهد می‌شوند تا پیش از اجرای طرح‌های بزرگ که احتمال دارد اثرات فرامرزی برای سایر کشورها در منطقه دریای خزر ایجاد کنند، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی انجام داده و گزارش آن را به دبیرخانه کنوانسیون و کشورهای عضو درخواست‌کننده ارائه دهند.
پیوست یک سند الحاقی شامل فهرست هر فعالیت یا تغییر عمده در یک فعالیت پیشنهادی است که در قلمرو تحت صلاحیت یکی از کشورها اجرا خواهد شد. بر این اساس، آیا این پروتکل می‌تواند نیازمند انجام مطالعه ارزیابی اثرات زیست‌محیطی فرامرزی باشد یا نه.
ایران صلاحیت لازم را برای اخطار به روسیه ندارد
پیش از این محمد درویش کارشناس محیط‌زیست درباره وضعیت دریای خزر به روزنامه تجارت‌ گفت: «ایران در حوزه بالادستی رودخانه‌های خود که به خزر وارد می‌شوند، سدسازی‌های بزرگی انجام داده است. بنابراین ما صلاحیت لازم را برای هشدار و اخطار به روسیه نداریم.»
او گفت: «دیگر کشورهای حوزه خزر هم همین وضعیت را دارند. اگر همه کشورهای حاشیه خزر حاضر نشوند به یک معاهده بین‌المللی تن دهند و رژیم حقوقی خزر را به رسمیت بشناسند و حق‌آبه خزر را رعایت کنند، آینده این دریاچه بسیار تیره و تار خواهد بود.»
به گفته این فعال محیط‌زیست در چنین شرایطی بدون تردید همان بلایی که سر آرال و دریاچه ارومیه آمد در خزر هم تکرار می‌شود.
مقامات مسوول تاکنون گزارش تازه‌ای از وضعیت حق‌آبه دریای خزر نداده‌اند. با این حال در این زمینه تاکنون بارها هشدار داده‌اند که باید برای چالش‌های ناشی از عقب‌نشینی دریای خزر آماده شد.
از جمله مشکلاتی که پسروی دریای خزر ایجاد می‌کند، می‌توان به اختلال در روند فعالیت بنادر و دریانوردی، صیادی، خشک شدن تالاب‌ها و تغییرات سواحل اشاره کرد.