خطری که اقتصاد ایران را تهدید می‌کند

سعید مسگری‌‌*
نخستین بار در ابتدای‌ دهه ۹۰ بود که با افزایش شدید نرخ تورم و جهش نرخ ارز خطر تبدیل شدن ایران به ونزوئلا در رسانه‌ها و از سوی برخی کارشناسان مطرح شد؛ خطری که با روی کار آمدن دولت یازدهم و آغاز روند نزولی نرخ تورم به فراموشی سپرده شد‌ اما در هفته‌های اخیر با ادامه نرخ تورم بالا که از سال ۱۳۹۷ آغاز شده بار دیگر بحث ونزوئلایی شدن اقتصاد ایران تبدیل به بحث روز و داغ محافل رسانه‌ای و حتی علمی کشور شده است.
از همان روزهای نخستین ارائه لایحه بودجه سال ۱۳۹۹ مشخص شد که این بودجه کسری شدیدی خواهد داشت و پیش‌بینی‌‌ها حاکی از کسری بودجه ۱۲۰ تا۱۴۰ هزار میلیارد تومانی در سال ۱۳۹۹ بود. اما شیوع کرونا از کانال‌های مختلف منجر به تعمیق کسری بودجه شد و برآوردها خبر از افزایش شدید کسری بودجه و حتی رسیدن آن به مرز ۲۰۰ هزار میلیارد تومان می‌داد.
این کسری بودجه شدید و عدم وجود راهکارهای کم‌هزینه برای جبران آن بیم افزایش شدید استقراض از بانک مرکزی و خلق پول پرقدرت را ایجاد کرد؛ اتفاقی که اگر رخ دهد می‌تواند تبعات مخربی به همراه داشته و حتی منجر به شکل‌گیری ابرتورم شود. همین روند بود که باعث شد یک بار دیگر ونزوئلایی شدن اقتصاد ایران بر سر زبان‌ها بیفتد. اما به نظر می‌رسد اگرچه این خطر محتمل است اما احتمال آن چندان زیاد نیست و خطر بسیار مهم‌تر و محتمل‌تری اقتصاد ایران را تهدید می‌کند.
عملکرد دولت در چهار ماه نخست سال نشان می‌دهد که رشد پایه پولی افزایش چندان زیادی نداشته و استفاده از اوراق بدهی برای تامین کسری بودجه دولت در حال گسترش است. این دو امر به خوبی می‌توانند نشان‌دهنده کاهش شدید احتمال شکل‌گیری ابرتورم در اقتصاد ایران باشند. تامین بخش قابل توجهی از کسری بودجه از بازار بدهی و استقراض محدود دولت از بانک مرکزی عواملی هستند که مانع از شکل‌گیری تورم‌های بسیار بالا می‌شوند. البته دلایل دیگری را نیز می‌توان برای احتمال اندک بروز ابرتورم در اقتصاد ایران مطرح کرد که در اینجا مجال بیان آنها نیست.
به نظر می‌رسد خطر مهم‌تر و محتمل‌تری برای اقتصاد ایران وجود دارد که آن، اقتصاد ایران شدن است یعنی تبدیل شدن اقتصاد ایران به یک نمونه اقتصاد ناموفق و شکست‌خورده در اجرا و اعمال سیاست‌ها و برنامه‌های اقتصادی. اگر ونزوئلا به دلیل شکل‌گیری ابرتورم تبدیل به یک نمونه ناموفق اقتصادی شده است اقتصاد ایران نیز می‌تواند تبدیل به یک نمونه دیگر اقتصاد ناموفق شود.
اقتصادهای توسعه‌نیافته شرایط و ویژگی‌های مختلف و متنوعی دارند و قرار نیست همه آنها شبیه به یکدیگر باشند. قرار هم نیست که تنها راه به بیراهه رفتن اقتصادها شکل‌گیری ابرتورم در آنها باشد. به زبان ساده تنها مسیر شکست اقتصادها رفتن راهی نیست که ونزوئلا رفته است و راه‌های مختلف دیگری نیز وجود دارد. باید مراقب همه مسیرها باشیم و صرفا به یک مسیر که ابرتورم است معطوف نشویم.
اقتصاد ایران اقتصادی است که در نیم‌قرن اخیر تورمی مزمن و دو‌رقمی داشته و در بازه‌های زمانی مختلف میانگین تورم آن بالای ۱۵ درصد بوده است. رشد اقتصادی آن به جز سال‌های انگشت‌شماری اندک بوده و میانگین رشد اقتصادی آن در بازه‌های زمانی مختلف زیر ۵ درصد بوده است.
بنابراین می‌توان گفت اقتصاد ایران سال‌هاست با رکود تورمی عمیق و مزمن مواجه است؛ رکودی که در دهه ۹۰ رو به وخامت گذاشته و همین میزان رشد اقتصادی اندک هم از دست رفته و تورم تشدید شده است.
خطری که اقتصاد ایران با آن مواجه است استمرار رشد اقتصادی نزدیک به صفر و تورم بالای ۲۰ درصد در دهه آتی است. اقتصاد ایران در حال تبدیل شدن به یک اقتصاد بدون رشد و با تورم بالاست؛ موضوعی که می‌تواند منجر به کاهش مستمر و پایدار درآمد سرانه و درنتیجه رفاه ایرانیان شود و دستیابی به توسعه اقتصادی را عملا ناممکن کند.
اگر نگران اقتصاد ایران هستیم بیش از آنکه نگران ابرتورم باشیم باید نگران استمرار تورم بیست و چند درصدی باشیم؛ تورمی که می‌تواند ساختارهای اقتصادی را تخریب کند و آثار مخرب فراوانی بر اقتصاد ایران و معیشت خانوارها داشته باشد. اگر نگران اقتصاد ایران هستیم باید نگران از دست رفتن رشد اقتصاد اندک نیم‌قرن اخیر و پایداری رشد اقتصادی نزدیک به صفر در اقتصاد کشور باشیم.
انباشت مشکلات ساختاری اقتصاد ایران، تشدید تحریم‌های خارجی و تکرار سیاست‌های اقتصادی نادرست در دولت‌های مختلف سبب شده موتورهای رشد اقتصادی خاموش و موتورهای تورم پرقدرت‌تر از همیشه شوند. این بلای بزرگی است که بر سر اقتصاد ایران آمده و ریشه سایر مشکلات و چالش‌های اقتصادی کشور شده است. تا زمانی که برای این دو مشکل چاره‌اندیشی نشود نمی‌توان به بهبود سایر چالش‌ها و مشکلات اقتصادی کشور امید داشت.
در پایان و در مقام جمع‌بندی باید متذکر شد که خطر مهم، خطیر و بسیار مخربی که اقتصاد ایران را تهدید می‌کند تبدیل شدن اقتصاد ایران به یک نمونه ناموفق اقتصادی است نه تبدیل شدن به ونزوئلا. اقتصاد ایران در مسیری قرار دارد که می‌تواند تبدیل به یک اقتصاد مثال‌زدنی در دنیا شود و دیگر کشورهای در حال توسعه بیم تبدیل شدن به اقتصاد ایران را پیدا کنند؛ اقتصادی که نه‌تنها رشد نمی‌کند بلکه به صورت مستمر از ارزش پول ملی آن نیز کاسته می‌شود. لذا در عین حال که مراقب خطر شکل‌گیری ابرتورم هستیم باید به فکر خروج اقتصاد ایران از مسیر فعلی آن باشیم و بدانیم که مشکل اصلی اقتصاد ایران استمرار و پایداری رشد اقتصادی اندک و تورم دورقمی است.
*تحلیلگر اقتصادی‌