خسران تنش ها در دریای سرخ و خلیج عدن

رضا محمدعلی بیگی *
در ابتدا لازم است تا نقش تنگه باب‌المندب (تنگه‌ای استراتژیک فی‌مابین دریای سرخ و خلیج عدن) در تجارت دریابرد جهان را مرور کنیم. حدود ۱۵‌درصد تجارت جهانی از طریق دریای سرخ انجام می‌شود که ۱۲درصد از تجارت نفت مبتنی بر دریا را نیز شامل می‌شود. سهم روزانه تنگه باب‌المندب از ترافیک تجاری دریابرد ۱۵‌درصد است که این شامل ۳۰‌درصد کشتی‌های کانتینربر جهان می‌شود و روزانه ۹‌میلیون بشکه نفت توسط کشتی‌های تانکر از تنگه باب‌المندب حمل و جابه‌جا می‌شوند.  پس از آبان‌ماه ۱۴۰۲ و شروع تشدید بحران‌های منطقه دریای سرخ و خلیج عدن، نرخ‌های کرایه حمل کالا به علاوه حق بیمه‌های مرتبط با کشتی، کالا و خدمه افزایش و میزان تردد کشتی‌های تجاری از دریای سرخ به سمت دریای مدیترانه و بالعکس حداقل ۷۰‌درصد کاهش یافت. از طرفی به دلیل تغییر مسیر دریانوردی کشتی‌ها از تنگه باب‌المندب به دماغه امید نیک آفریقای جنوبی، طول سفر یک کشتی کانتینربر از بندر شانگهای چین به بندر رتردام هلند حداقل از ۲۷ روز به ۳۸ روز و میزان مصرف سوخت کشتی‌ها ۳۰‌درصد افزایش داشته به‌طوری که طی ۱۰ماه گذشته هزینه‌‌های حمل‌و‌نقل در قالب شاخص جهانی کانتینر ۲۷۰‌درصد افزایش را نشان می‌دهد. با این مقدمه می‌پردازم به ضرورت توجه کافی بر رصد و پایش علمی و هوشمندانه اقدامات شورای امنیت سازمان ملل متحد و سازمان بین‌المللی دریانوردی در راستای کاهش تنش‌ها در دریای سرخ و خلیج عدن:
۱- ارزیابی دقیق محتوای دو قطعنامه صادره توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد طی یک‌سال گذشته در ارتباط با وضعیت کشتیرانی در دریای سرخ و خلیج عدن
۲- تاملی بر مواضع و نقطه‌نظرات نمایندگان دولت‌های چین و روسیه در زمان به تصویب رساندن این دو قطعنامه
۳- واکاوی هوشمندانه محتوای اظهارات دبیرکل سازمان بین‌المللی دریانوردی در رویدادهای مختلف طی ۹ماه گذشته به منظور تلاش برای کاهش و درنهایت توقف تنش‌ها در دریای سرخ، تنگه باب‌المندب و خلیج عدن و نیز دقت در محتوای گزارش مورخ ۲۱شهریور ۱۴۰۳ دبیرکل به نمایندگان دولت‌های عضو این سازمان با محوریت وضعیت منطقه دریای سرخ
۴- بررسی دقیق اقدامات کنفرانس تجارت و توسعه ملل متحد، بانک جهانی، تشکل‌های بین‌المللی بیمه‌ای و اتاق بین‌المللی کشتیرانی با محوریت تاثیر تنش‌های منطقه دریای سرخ و خلیج عدن بر تجارت جهانی
۵- رصد و پایش ایجاد کریدورهای جدید ترانزیتی توسط کشورهای ساحلی منطقه به ویژه کشورهای عراق و عربستان سعودی و نیز پایش نرخ جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی توسط کشورهای شمال آفریقا از محل نزدیکی آنها به بلوک‌های بزرگ اقتصادی (صید فرصت‌ها در میان بحران‌ها) و در پایان دقت در محتوای اخبار یا تحلیل‌های انتشاریافته توسط آژانس‌ها و نهادهای بین‌المللی تخصصی در راستای شناسایی و برآورد خسارت‌های مالی منتج از این تنش‌ها (زیان‌های وارده به ذی‌نفعان مختلف نظام حمل دریایی انواع کالا و نیز محیط‌زیست جهان طی یک‌سال گذشته)، نیازی ضروری با اولویت بالا برای تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران مرتبط با کسب‌و‌کارهای دریایی و بندری کشورهای واقع در منطقه به ویژه تصمیم‌گیران این حوزه در بخش‌های مختلف حاکمیتی کشورهاست. اینکه واکنش و مواضع مسوولان اداره دریایی کشورها در زمان سخنرانی‌ها و نیز مصاحبه‌های‌شان با رسانه‌ها در قالب حضور در نشست‌ها یا رویدادهای داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی درخصوص وضعیت تردد کشتی‌های تجاری از خلیج عدن و دریای سرخ دارای چه کم و کیفی باشد تا کشورشان در آینده با چالش‌های پیچیده مواجه نشود، بستگی به این دارد که برداشت و نتایج تحلیل آنها از موارد شش‌گانه بالا به چه میزان صحیح، واقعی و منطقی باشد چرا‌که برداشت اشتباه یا عدم توجه کافی به موارد شش‌گانه بالا از جانب مسوولان ارشد دریایی و بندری کشورها، تبعات زیانبار و غیرقابل جبرانی را در آینده برای اقتصاد یا توسعه کشورشان در پی خواهد داشت. در شرایط کنونی خاورمیانه، اینکه مخاطبان مصاحبه چه افرادی هستند؟ هدف از مصاحبه چیست؟ مختصات رسانه‌ای که قصد مصاحبه دارد چیست؟ بازخوردها و برداشت‌های مخاطبان چگونه خواهد بود؟ از موارد مهمی است که مسوولان ارشد دریایی و بندری کشورها تا پیش از شروع مصاحبه‌های‌شان با خبرنگاران یا ایراد سخنرانی‌های‌شان در رویدادها، به آنها توجه ويژه‌ای می‌کنند. در شرایط حساس کنونی منطقه غرب آسیا و با توجه به ماهیت بین‌المللی بودن صنعت حمل و دریایی کالا و مسافر، مسوولان ارشد دریایی و بندری کشورها در همکاری نزدیک با سیاستگذاران امور بين‌الملل کشورشان و اندیشکده‌های فعال در این حوزه، تلاش می‌کنند تا در موضع‌گیری‌ها و واکنش‌ها، عالمانه، به وقت و هوشمندانه عمل کنند و در همین راستا بهره‌برداری هوشمندانه و به وقت مسوولان‌ اداره دریایی کشورها از ظرفیت‌های ذی‌نفعان حمل‌و‌نقل دریایی در بخش‌خصوصی و مردم نهاد، موضوع بسیار مهم و کلیدی است که در دنیای امروز بیش از پیش به آن توجه می‌شود. به عنوان یک نمونه در مورد صنعت حمل‌و‌نقل دریایی تجاری ایران (ذی‌نفعانی از جمله شرکت‌های بزرگ کشتیرانی تجاری، سازمان بنادر و دریانوردی، دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و پژوهشی، انجمن‌های علمی و صنفی، عرضه‌کنندگان خدمات بیمه‌ای، ارائه‌دهندگان خدمات رده‌بندی شناورها و نیز طراحان، سازندگان و تعمیر‌کنندگان شناورهای تجاری) باید گفت که رصد و پایش روندها، تحولات، چالش‌ها و فرصت‌ها در حوزه بین‌الملل با محوریت نظام حمل‌و‌نقل دریایی پایدار و یا کشتیرانی سبز، بنا به دلایلی یا با دقت و به درستی انجام نشده یا کاملا به دست فراموشی سپرده شده! که این غفلت یا بهتر است بگویم انفعال ذی‌نفعان در ۱۵سال گذشته سبب شده علاوه بر تحمیل خسارت‌های مالی و اقتصادی، موقعیت و جايگاه این کسب‌و‌کار تجاری در بخش بین‌الملل و حتی منطقه‌ای دستخوش تغییرات ناخوشایند شود. البته یک‌سالی است که مسوولان و کارشناسان مرتبط درخصوص چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌رو با محوریت نظام حمل‌و‌نقل دریایی پایدار، گفتمانی را شروع کرده‌اند ولی تاخیر به میزان حداقل ۸سال در شروع این گفتمان، تبعات ناخوشایندی را برای بخش کشتیرانی تجاری کشور داشته و خواهد داشت که باید مسوولان سابق و کنونی سازمان بنادر و دریانوردی، شرکت‌های کشتیرانی، سازمان حفاظت محیط‌زیست، دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و پژوهشی و دیگر ذی‌نفعان مرتبط، دلایل‌شان را به طور شفاف به مردم به ویژه جامعه دریایی و بندری ایران اطلاع‌رسانی کنند. البته شاید تعدادی از مسوولان، محققان یا کارشناسان مرتبط، عمده دلایل تاخیر در شروع این گفتمان را به موضوع تحریم‌ها ربط دهند! که البته بنده معتقدم حدود ۱۰‌درصد مربوط به تحریم‌هاست و ۹۰‌درصد باقیمانده به انفعال و ترک فعل‌های داخلی مربوط است بنابراین ضرورت دارد تا این مهم توسط تیمی توانمند، شایسته و متعهد، راستی‌آزمایی و نتایج آن به اطلاع مردم رسانده شود و نیز نوع، گستره و میزان خسارت‌های وارد شده بر صنعت دریایی تجاری کشور از محل این انفعال مشخص شوند چراکه بدون شناخت صحیح از وضعیت کنونی صنعت دریایی تجاری کشور در حوزه‌های مختلف نمی‌توان اهداف و برنامه‌ها را واقع‌گرایانه و علمی تدوین و سپس وارد فاز اجرای برنامه یا طرح‌های راهبردی این حوزه بین‌المللی شد. در پایان مجددا یادآور می‌شود که رصد و پایش نظام‌مند، دقیق و به‌روز خبرها، اقدامات و واکنش‌های نهادهای بین‌المللی و منطقه‌ای توسط تیمی زبده و شایسته از پیش‌نیازهای مهم و کلیدی مسوولان دریایی و بندری کشور در مواقع تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری‌های حساس دریایی و بندری است.
* کارشناس دریایی