جده و چشم‌انداز صلح در اوکراین

دکتر صلاح‌الدین هرسنی*
در شرایطی که آرایش و الگوی جنگ در اوکراین تغییر کرده و طی همین دو روز اخیر دو کشتی لجستیک و تجاری روسیه در بندر «‌نوروسیک» روسیه به واسطه پهپاد‌های اوکراین آسیب جدی دیده‌اند، عربستان‌سعودی تحت ابتکارات دیپلماتیک ‌بن‌سلمان ولیعهد عربستان طی دو روز میزبان «صلح اوکراین» در شهر جده بوده است.

البته تا قبل از ابتکارات دیپلماتیک عربستان برای پایان جنگ در اوکراین کشور‌های ترکیه، دانمارک و آفریقای جنوبی تلاش داشتند که در سایه «مساعی جمیله» خود به بروز بحران جنگ در اوکراین که برخی آن را طلیعه جنگ جهانی سوم می‌شمردند پایان دهند، اما گویی آن تلاش‌ها راه به جایی نبرد و حالا شاهد آن هستیم که الگوی جنگ نه لزوما در خط مقدم بلکه با رسیدن به شهر‌ها به ویژه مسکو تغییر کرده و شرایط را به‌گونه‌ای به ویژه برای ولودیمیر زلنسکی مهیا کرده که به جهت پشت‌گرمی به حمایت غرب جنگ را تا پایان ادامه دهد و البته به واسطه پیروزی، روسیه را به مرز‌های ۱۹۹۱ برگرداند. جزم زلنسکی به جهت مستظهر بودن به حمایت غرب همه علت ادامه جنگ نیست و زلنسکی همزمان با این حمایت نیم‌نگاهی نیز به آینده اوکراین داشته و اینکه محتملا در صورت پیروزی باید عهده‌دار تحویل «زمین سوخته» باشد را نیز مطمح توجه قرار داده، ضمن آنکه بازسازی ویرانه‌های جنگ از فردای صلح به بزرگ‌ترین چالش دولت او یا دولت‌های بعدی تبدیل می‌شود. بنابراین او بی‌میل نیست که نشست جده نتیجه دهد. از سوی دیگر از آنجایی که تداوم جنگ، امنیت غذایی و امنیت انرژی و تجارت جهانی را در معرض خطر قرار داده است، مقامات اوکراین بیشتر از مقامات روسیه حاضر به پایان دادن جنگ هستند و نمی‌خواهند در افکار عمومی جهانیان متهم به بحران امنیت و از همه مهم‌تر بحران غذایی شوند. فراموش نکنیم که اوکراین انبار غلات جهان است و غلات او نظیر گندم و ذرت به اغلب کشور‌های جهان صادر می‌شود، به همین خاطر ولودیمیر زلنسکی اعلام کرده است که به جهت ابتکارات دیپلماتیک در دنبال کردن ایده صلح از بن‌سلمان تشکر می‌کند و امیدوار است که مساعی جمیله او معطوف به نتیجه‌ای شود که اوکراین و زلنسکی به دنبال آن هستند. این یک بعد ماجراست، بعد دیگر ماجرا مربوط به منویات روسیه است که با توجه به گرفتار شدن‌اش در باتلاق اوکراین و همچنین تحریم‌های فزاینده غرب که به مثابه «انبر» در کشیدن دندان‌های «خرس سیبری» عمل کرده است، به نظر می‌رسد مخالفتی با چنین ابتکاراتی برای پایان جنگ و تعقیب ایده صلح نداشته باشد. با این همه و به‌رغم آنکه روسیه مایل است چنین جنگی خاتمه یابد، اما عدم‌حضورش در این نشست نگرانی‌هایی را به وجود آورده و این غیبت به معنای آن است که هرگونه تصمیم‌گیری در نشست جده درباره صلح بدون مشارکت مسکو پوچ و بیهوده است. چون طرف اصلی، روسیه است نه کشور‌هایی مانند چین، بریتانیا، لهستان و اتحادیه اروپا و آمریکا و برخی از کشور‌های عضو بریکس نظیر آفریقای جنوبی، هند، برزیل و شاید کشور‌های حاضر در این نشست نتوانند اهداف و غایات مقامات کرملین را آنگونه که باید و شاید، نمایندگی کنند. روسیه در صورتی به نتایج نشست جده برای پایان دادن جنگ و تعقیب ایده صلح امیدوار است که دو مساله مهم از هم در چنین نشست‌هایی تفکیک شود؛ اولین مساله حل‌وفصل وضعیت در میدان نبرد و دوم حل‌وفصل وضعیت در سطح سیاسی است. بنابراین وقتی نشست جده با ابتکارات دیپلماسی و مساعی جمیله «بن‌سلمان» بدون توجه به حل‌وفصل این دو مساله برگزار شده، مقامات کرملین امیدوار به نتایج صلح‌آمیز این نشست نیستند. ضمن آنکه مقامات کرملین معتقدند که در غیبت آنها در این نشست چینی‌ها نمی‌توانند از طرف آنها «فرمول صلح» ۱۰ماده‌ای در جنگ اوکراین را نمایندگی کنند. تحت این شرایط به نظر نمی‌رسد که به رغم همه مساعی عربستان ارائه یک طرح «مرضی‌الطرفین» در نشست جده به معنای نتایج امیدوار‌کننده صلح و در نتیجه پایان جنگ در اوکراین باشد. در واقع ممکن است چنین طرحی تا میزانی از حدت و شدت جنگ آن هم در شرایط تغییر الگو در جنگ که به نفع اوکراین تغییر کرده بکاهد، اما به نظر نمی‌رسد که خروجی نشست جده به معنای پایان کامل جنگ در اوکراین باشد. تحت این شرایط به نظر می‌رسد که فقط تحت دو شرط، چشم‌انداز صلح در اوکراین تضمین می‌شود: اول آنکه روسیه آن‌گونه که زلنسکی گفته است به مرز‌های ۱۹۹۱ بازگردد و استقلال و تمامیت ارضی اوکراین را به رسمیت بشناسد. از طرف دیگر اوکراین نیز موجب دغدغه‌های امنیتی روسیه در محیط‌های پیرامونی نشود و پیوستن به اتحادیه اروپا و ناتو را دستمایه آغاز جنگ از سوی روسیه به اوکراین نکند.
* کارشناس و تحلیلگر ارشد
مسائل بین‌الملل